ҚР-дағы электрмен қамту тапшылығы, өндіріс болжамы және электр энергиясын тұтыну
Қазақстанда электр қуатының тапшылығы мәселесі күннен-күнге өткір болып барады. 2022 жылы электр энергиясының тапшылығы 8 ай — қаңтар, мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек, қараша, желтоқсан айларында тіркелді. Жалпы, 2022 жылдың қорытындысы бойынша, ЖО ҰДО дерегінше, электр энергиясын өндіру 112,86 млрд кВт⋅сағ құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 1,4% аз; тұтыну шамамен бірдей болды.
Биылғы 1 ақпанда ҚР Энергетика министрлігі алқасының кеңейтілген отырысында ҚР премьер-министрінің бірінші орынбасары Роман Скляр соңғы екі жылда Қазақстанда электр энергиясының, әсіресе ең жоғары жүктеме сағаттарында, электр қуатының тапшылығы өткір тұрғанын атап өтті, деп хабарлайды QazAqparat. Республика тапшылықты біршама жоғары бағамен Ресейден алуға мәжбүр. Тапшылық тәулігіне 1200 МВт-қа жетеді. Сарапшылар мұны тұтынудың артуы, тозуы және энергетикалық инфрақұрылымның апаттылығының жоғары болуымен байланыстырады.
ҚР Энергетика министрлігі Қазақстанда энергия тұтынудың орта мерзімді болжамын жариялады. Бұл құжатқа сәйкес, 2023–2029 жылдар аралығында елімізде пайдаланылатын электр энергиясының көлемі жыл сайын орта есеппен 3% артады. Өндіріс те өседі, бірақ бірдей қарқынмен емес.
Алдағы жеті жылдағы электр энергетикасындағы өндіріс пен тұтыну деңгейі 2023–2025 және 2028 жылдары сальдо теріс болатынын көрсетеді. Ел жыл сайын 1,3–1,6 млрд кВт⋅сағ жетпейді. Ал 2029 жылы тапшылық шегіне жетіп, 5,5 кВт⋅сағ болады.
Жалпы, жеті жылда елімізде электр энергиясын тұтыну 20,5% — 121,1 млрд-тан 146 млрд кВт⋅сағ -ға дейін артады. Ал өндіріс бұл қарқындарға төтеп бере алмайды: 2029 жылмен 2023 жылды салыстырған кезде тек 17,6% көбейеді.
Өңірлер бойынша тұтыну біркелкі болмайды. Оңтүстік ең тапшы энергетикалық өңір болып қалады, оны қамтамасыз ету субсидияланады. Оңтүстік өңірлер мен еліміздің екі мегаполисіндегі электр энергиясын өндіру мен пайдалану арасындағы айырмашылық бүкіл жетіжылдықта ең үлкен — 11,8–12,7 млрд кВт⋅сағ шегінде сақталады.
Батыс және солтүстік энергетикалық өңірлер бұл кезеңде профицитті көрсетеді. Айырмашылығы, батыста ол айтарлықтай аз болады — әр жылдары 1 млрд-тан 3 млрд кВт⋅сағ-қа дейін, ал еліміздің солтүстігі мен шығысында электр энергиясы жыл сайын 8–10 млрд кВт⋅сағ артық қалады деп болжануда. Жалғыз ерекшелік 2029 жылы болады, ол кезде профицит екі есе азаяды. Солтүстік барлық артығын оңтүстікке береді.
ҚР Энергетика министрлігінің сайтында жарияланған құжатта жұмыс істеп тұрған станцияларда электр қуатын өндіру жылдар өткен сайын біртіндеп азаяды делінген. Бұл істен шыққан негізгі қорлардың жұмыстан шығуымен де, өндіруші қуаттарды оңтайландырумен де, «таза» энергия курсын ұстану қажеттілігімен де байланысты.
Бұл туралы 6 ақпанда ҚР Үкіметінің отырысында мәлім еткен ведомство басшысы Болат Ақшолақовтың айтуынша, электр энергетикасын дамытудың 2029 жылға дейінгі тұжырымдамасына сәйкес, кейбір қолданыстағыларды жаңғырту және жаңадан тағы өндіруші қуат енгізу жоспарлануда.Жалпы, олар қосымша 11,7 ГВт қамтамасыз етуі керек.
Жалпы, Қазақстанда проблеманы шешуге және электр энергиясына деген сұранысты қанағаттандыруға арналған энергетика саласындағы жобалар қазірдің өзінде белсенді түрде жүзеге асырылуда. Мысалы, болашақтағы энергия тапшылығын еңсеру мақсатында «Самұрық-Қазына» АҚ қазірдің өзінде ҚР өңірлерінде жаңа электр қуатын өндіру қуаттарын құру бойынша бірқатар ауқымды жобаларды жүзеге асыруда. Электр стансаларын көмірден газға көшіру арқылы энергетика саласында зиянды шығарындыларды азайтуға ерекше көңіл бөлінуде. Бірқатар станцияларды пайдаланудан шығаруды ескере отырып, Қазақстан 2035 жылға қарай шамамен 17 ГВт жаңа қуаттарды құруы қажет. Оның 11 ГВт-қа жуығын (65%) «Самұрық-Қазына» қоры іске қосады.
Бірінші пакет аясында 13 басым жобаның 5-і энергиямен жабдықтау секторына жатады:
• станция қуатын 450 МВт-қа дейін ұлғайтумен БГҚ негізінде Алматы ЖЭО-3-ті қайта құру;
• қуаттылығы 200–250 МВт БГҚ қондырғысын салып ЖЭО-1-ті кеңейту;
• Түркістан облысында қуаттылығы 1000 МВт-қа дейінгі БГҚ негізінде электр станциясын салу;
• Алматы қаласы мен Алматы облысының кабельдік желілерін қайта құру;
• Алматы ЖЭО-2-де қуаты 600 МВт-қа дейінгі БГҚ құрылысы.
Сонымен қатар, басым инвестициялық жобалардың екінші пакеті аясында «Самұрық-Қазына» қорының жобаларына № 3 және № 4 энергоблокты орнату арқылы Екібастұз ГРЭС-2-ні кеңейту және қайта жаңарту, Екібастұз ГРЭС-3 құрылысы кіреді. таза көмір негізіндегі № 1 және № 2 энергоблоктарды орнату, 858 МВт БГҚ салып, қуаттылығы 2800 МВт-қа дейінгі атом электр станциясын салу және Қазақстанның жаңа Бірыңғай энергетикалық жүйесін құрудың кешенді жобасы.
Халықаралық инвесторлардың қатысуымен энергетикалық жобалар бар: ACWA Power компаниясымен бірге қуаттылығы 1 ГВт жел электр станциясының және Total Eren компаниясымен бірге энергия сақтау жүйесі бар жел электр станциясының құрылысы.
Энергетика саласында электр қуатының тапшылығын болдырмау бойынша жобаларды жүзеге асыру өмірлік маңызды және кезек күттірмейтін міндет. ҚР-да тапшылықтан басқа, инженерлік желілердің тозуының жоғары деңгейі байқалады, бұл жиынтықта ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін. Қазір көрші елдер де осындай проблемаларды бастан кешіруде.
Мәселен, Қырғызстанда биылғы қыста ауа райының салқындығы аясында ел билігі тұтынуды азайту үшін электр қуатын өшіре бастады. Энергетика министрлігінің мәліметінше, бұл ауа райының суытуына байланысты жүктемесі артқан тозығы жеткен жабдықты сақтау үшін қажет. Сондай-ақ сарапшылардың айтуынша, электр қуатының өшуі Қырғызстандағы электр қуатының тапшылығынан туындап отыр, өйткені елде өндіріске қажетті қуат жоқ.
Күзгі-қысқы кезеңнен өту үшін Қырғызстанға 16,4 млрд кВт⋅сағ электр энергиясы қажет болса, оның 13,4 млрд кВт⋅сағатын ғана өндіре алады. Қырғызстанның энергетикалық жүйесінде резервтік қуат қалмағандықтан, тағы 3 млрд-қа жуық басқа елдердің импорты есебінен толтырылуы тиіс. Сонымен қатар, биыл Қырғызстанда электр энергиясының айтарлықтай тапшылығы туындауы мүмкін. Бұл туралы сейсенбіде республика министрлер кабинеті басшысының орынбасары Бақыт Торобаев мәлімдеді. Оның айтуынша, 2022 жылдың жылу беру кезеңінде республикада электр энергиясын тұтыну 15,9 млрд кВт⋅сағ құраса, 2023 жылы ол 16,6 млрд кВт⋅сағ-ға жетеді. Тапшылық 1,9 млрд кВт⋅сағ құрауы мүмкін.
Өзбекстанда да жағдай осыған ұқсас: елдегі энергия тапшылығының деңгейі күн сайын дерлік бірнеше сағатқа электр қуаты үзіледі. Өзбекстан премьер-министрінің орынбасары, энергетика министрі Журабек Мирзамахмудов 7 желтоқсанда Газета.uz басылымына берген сұхбатында электр қуатын өшіруді қиын кезеңде қажетті шара деп атады. Оның айтуынша, суық ауа райында электр энергиясын тұтынудың айтарлықтай артуы табиғи газ бен электр энергиясының қалыптасқан тапшылығына әкелді. Осыған байланысты билік белгілі бір шектеулер енгізуге мәжбүр, өйткені мемлекеттің басымдығы халықты және әлеуметтік нысандарды энергия ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады. Бүгінгі таңда, әсіресе ең жоғары жүктемелер тіркелген ең суық кезеңде Өзбекстанда тәуліктік тұтыну 18–20 млн кВт⋅сағ көлемінде электр энергиясының тапшылығы байқалады.
Осылайша, энергетикалық жүйені кеңейту, дамыту және жаңарту Қазақстан үшін де, Орталық Азияның көршілес елдері үшін де қажетті шара болып отыр.
