Жыл сайын Қазақстанда мыңдаған адам өз-өзіне қол жұмсайды. ҚР ДДСҰ рейтингісіне сәйкес өз-өзіне қол жұмсау деңгейі ең жоғары жиырма елдің қатарына кіреді. Статистикаға сүйенсек, жақын арада өзгерістер күтілмейді. Айта кету керек, белгілі бір әлеуметтік топтар үшін бұл мәселе бәрінен де өзекті: мәселен, өз-өзіне қол жұмсау әлі күнге дейін негізінен ерлердің өлімінің ең көп себебі болып табылады. Құқықтық статистика комитетінің және ДДСҰ мәліметтері бойынша, олар бұл қадамға әйелдерге қарағанда 4-5 есе жиі барады
Өзіне-өзі қол жұмсау құбылысын және ерлердің өзіне-өзі қол жұмсау құбылысын зерттеу кезінде, ең алдымен, статистикалық есеп жүйесі дамыған елдерде де толық деп санауға болмайтын мәліметтердің болмауымен байланысты бірқатар проблемалар туындайды. Өзіне-өзі қол жұмсау деңгейі туралы сапалы мәліметтер ДДСҰ 2019 жылы бағалау жүргізген 183 елдің 87-сінде ғана бар.
ДДСҰ өз есептерінде ұсынылған деректердің сапасын 1-ден 4-ке дейінгі индекстермен бағалайды. 1 сапа индексі бар елде өлім себептерін анықтаудың толықтығы мен сапасы жоғары бірнеше жылдық мәліметтер бар. 2 индексі сапаның орташа, 3 индексі — елеулі мәселелерін білдіреді. 4 индексі өлімді тіркеу деректері қол жетімді емес немесе жарамсыз дегенді білдіреді.
2019 жылғы соңғы есепте ДДСҰ Қазақстандағы деректердің сапасын 2016 жылғы есептегі 2-индекске қарағанда 1-индекспен бағалады. Бұл индекс шынайы жағдайды қаншалықты көрсетеді, оны бағалау қиын. Егер бағалау критерийлерінің бірі өзіне-өзі қол жұмсау себептерін айқындау болып табылса, онда Құқықтық статистика комитетінің сол 2019 жылғы ресми деректері бойынша Қазақстанда факторлардың тек 27%-ы ғана белгіленген.
Қазақстандағы БАҚ пен саясаткерлердің назары негізінен жасөспірімдердің суицидтерін талқылауға ауады. Осы тақырыптың маңыздылығына қарамастан, өткен жылы барлық өзіне-өзі қол жұмсау жағдайларының тек 4%-ын 18 жасқа дейінгі адамдар жасаған және бұл үрдіс жылдан жылға қайталанып келеді.
Тәуекел тобында ең алдымен ересектер бар. Олардың ішінде 18-75 жас және одан жоғары жастағы адамдар жасаған барлық өзіне-өзі қол жұмсау жағдайларының 76%-ын құрайтын ер адамдар бар.
Неліктен ер адамдар өз-өзіне қол жұмсайды деген сұраққа жауап беру өте қиын. Қазақстанда суицидке байланысты факторларды зерттеу аз. Сондықтан әлеуметтанушылар көбінесе болжамдармен жұмыс істейді.
Өз-өзіне қол жұмсауға шешім қабылдаған адамдарға биологиялық, экономикалық, психологиялық және басқа да көптеген факторлар әсер етеді. Суицидолог дәрігер Екатерина Миронованың айтуынша, мұндай 800-ге жуық себеп бар, деп хабарлайды Inbusiness.kz.
Нұр-Сұлтан қаласында жүргізілген алты жылдық зерттеуге сәйкес, өзіне-өзі қол жұмсаудың санына тіпті ауа температурасының жоғарылауы да әсер етуі мүмкін.
ҚР Құқықтық статистика комитеті «өз-өзіне қол жұмсаудың алдындағы факторлардың» тізімін жасайды. Бұл түсініксіз сөз тіркесі арқылы органдар өзіне-өзі қол жұмсауды жалғыздықтың, ақша жетіспеушілігінің немесе, мысалы, ажырасудың «салдары» деп атайды.
Сонымен қатар, бұл тізімде медициналық проблемалар мен психикалық бұзылыстар туралы айтылмайды. Мысалы, ДДСҰ өзіне-өзі қол жұмсау қаупі факторы деп санайтын депрессия комитеттің есептерінде ешқашан болған емес.
Көбінесе өзіне-өзі қол жұмсау факторларын анықтау мүмкін емес. Мысалы, 2021 жылы мұндай факторлардың шамамен 28%-ы анықталмады. Көптеген жағдайлар — 60%-ға дейін — «басқа» санатына жатады, бұл нақты жағдай туралы аз түсінік береді.
Сол жылы құқық қорғау органдары ерлер арасында тек 377 өз-өзіне қол жұмсау жағдайының себебін анықтай алды, бұл осы кезеңдегі барлық ерлердің өз-өзіне қол жұмсау жағдайларының 12%-ын құрады.
Құқықтық статистика комитетінің мәліметтері бойынша, 2021 жылы белгіленген ең көп таралған факторлар жалғыздық пен қаржылық қиындықтар (банкроттық және қарыздар) болды. Олардың әрқайсысына 27%-28% жағдайдан келді.
Samaritans өз-өзіне қол жұмсаудың алдын-алу агенттігінің әр түрлі елдер бойынша 29 зерттеуді қамтитын талдауына сәйкес, ер адамдар әйелдерге қарағанда жалғыздықты көбірек сезінеді. Айналасы ер адамдарға аз қолдау көрсетеді, ал көптеген ер адамдар жұмыспен айналысып жүргенде, жалғыздығын сезінбейді. Бірақ қиын кезеңдерде-мысалы, сәтсіз некеде — олар маңызды әлеуметтік қолдаудың жоқтығын кенеттен түсінуі мүмкін.
Қазақстанда өз-өзіне қол жұмсаудың төртінші кең тараған факторы қарым-қатынастың үзілуі болды. Сондай-ақ, Samaritans зерттеуі қарым-қатынастың бұзылуы орта жастағы ер адамдардың өзіне-өзі қол жұмсау ықтималдығы жоғары деген қорытындыға келді. Олар эмоционалды қолдау тұрғысынан серіктестеріне көбірек сүйенеді және бұл жоғалтуды өткір сезінеді.
Өзіне-өзі қол жұмсауға әкелетін тағы бір маңызды фактор экономикалық жағдай болып табылады. Ең нашар әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы ер адамдар ең қолайлы жағдайдағы ер адамдарға қарағанда он есе үлкен қауіпке ұшырайды.
Еңбек және қаржы факторларының Қазақстандағы суицид деңгейіне әсері зерттелген 2021 жылғы тағы бір зерттеу жұмыссыздық — ерлер арасында да, әйелдер арасында да аса маңызды тәуекел факторы екенін көрсетті.
Қазақстанда көбінесе 35–54 жас аралығындағы ересек ер адамдар өз-өзіне қол жұмсауға бейім. 2015 жылдан 2021 жылға дейін бұл жас санатындағы екі жыныс өкілдері арасында өз-өзіне қол жұмсаудың үштен бірі жасалды.
Бұл жаста ер адамдар өздерінің еркектік бірегейлігін қалыптастырудың тәсілі ретінде жұмысқа кіріседі, деп қорытындылады Samaritans зерттеуі. Өмірдің осы кезеңіндегі жұмыссыздық терең алаңдаушылық тудырады, өйткені бұл ерлердің тұрақтылық пен қауіпсіздікке деген үмітін бұзады; жұмыссыз ер адамдар ерлердің құнды бірегейлігінің маңызды көзінен айырылады. Олар өмірдің ортасында ер адамның маңызды екі талабын: жұмыс істеу және отбасын «қамтамасыз ету» талаптарын орындай алмай, жұмыссыздықты екі еселенген сәтсіздік ретінде көтере алмауы мүмкін.
