«Серпін» бағдарламасының нәтижесі күмәнді. Түлектердің 17%-дан сәл астамы ғана бағдарлама бойынша өз міндеттерін орындайды — олар оқу өңірінде қалып, үш жыл жұмыс істейді. Көбіне оңтүстік өңірлерден солтүстік және шығыс өңірлердегі жоғары оқу орындарынан грант алған студенттер оқуларын аяқтап, өз өңірлеріне оралады. Бұл туралы ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігіне (ҒЖБМ) сілтеме жасап, ҚР Парламенті Сенатының депутаты Әлішер Сатвалдиев хабарлады. Сенатор сауалында мына мәліметтерді келтірді: 2020 жылға қарай жоғары оқу орындарында оқуын аяқтаған 8,9 мың бағдарламаға қатысушылардың 3,2 мыңы (немесе 35,8%) талап етілетін үш жылдық мерзімде жұмыс істемеген.
«Осыған байланысты бағдарлама операторы „Қаржы орталығы“ АҚ 3,2 мың жұмыссыз түлекке мемлекет тарапынан олардың оқуына жұмсалған қаржыны өндіруді талап етіп, сотқа дейінгі өтініштер берді. 1,9 мың іс бойынша дауларды соттан тыс шешу жұмыстары жүргізілуде. Сотқа 603 адамға қатысты талап арыз берілді, қазірдің өзінде 534-і сот орындаушыларымен орындалып жатыр», — деді Әлішер Сатвалдиев.
Бұл жағдайдың бірнеше себептері бар. Біріншіден, мамандық бойынша жұмыс табуда қиындықтар туындайды. Бағдарламаның бастапқы мақсаттары жұмыс күші тапшы солтүстік және шығыс өңірлердегі жұмыс күшіне сұранысты оңтүстік жастарының көмегімен толтыруды көздейтініне қарамастан, барлық түлектер оқуын аяқтағаннан кейін лайықты жалақымен жұмыс таба алмайды. Бұл өте маңызды, өйткені кешегі басқа қалалардағы студенттердің туыстары жоқ және олар несиеге пәтер алғанша тұратын жері жоқ. Өйткені оларға жатақхана оқу мерзіміне ғана беріледі. Екіншіден, «көп жағдайда түлектер жұмысқа жіберілетін кәсіпорындарда іс жүзінде бос жұмыс орындары жоқ», — дейді сенатор. Нәтижесінде адам жұмыссыз, ақшасыз, баспанасыз жақындарынан жырақта қалады.
Бағдарламаға қатысқан түлектердің жартысына жуығы — 4,2 мың адам да еңбек өтілін аяқтау бойынша өз міндеттерін орындамаған. Бірақ бұл бұзушылық болып саналмайтын объективті себептерден болды. Оларға декреттік демалыс немесе магистратурада оқуды жалғастыру кіреді. Осылайша, тек 1,6 мыңға жуық бағдарлама қатысушысы жаңа жерге сіңісіп, үш жыл бойы жұмыс істей алды. Мұндай түлектердің үлесі 17,4%.
«Серпін» бағдарламасы Үкіметтің қабылданған ішкі көші-қон саясаты стратегиясының бір бөлігі. Ондағы пайым бойынша, халық тығыз орналасқан оңтүстік өңірлерден солтүстік және шығыс өңірлерге қоныс аударту. Осы мақсатта талапкерлерге берілетін гранттарға да, отбасыларды қоныстандыруға, жұмысқа орналастыруға да бюджеттен ақша бөлінеді. Алайда, шын мәнінде, көші-қон жағдайы шенеуніктер жоспарлағандай емес, «халықтық» сценарий бойынша дамып жатыр. Бұл туралы толығырақ мына жерде жаздық. Қазақстандықтардың ел ішінде жұмыс табуға, жалдау ақысын немесе ипотека төлеуге мүмкіндігі жоғары жерлерге көшуін жалғастыруда.
ҚР «Еңбек ресурстарын дамыту орталығы» АҚ сарапшылары алдағы жылдарға жасаған болжамдарында еңбек нарығындағы оқиғалардың дамуының «халықтық» нұсқасы байқалады. ЕРДО сарапшыларының бағалауынша, 2030 жылға қарай жалдамалы жұмыс күшіне ең жоғары жиынтық сұраныс оңтүстік өңірлер мен мегаполистерде күтілуде. Бос жұмыс орындарының жалпы көлеміндегі осы өңірлердің жалпы үлесі 47,8%. Яғни, еліміздегі әрбір екінші бос жұмыс орны оңтүстікте немесе Астанада орналасады. Тек солтүстік облыстарда сұраныстың бар болғаны 14,1%, орталық және шығыс өңірлерде — 21%.
Халық санының болжамына қарағанда, мегаполистер мен оңтүстік өңірлердегі бақылаусыз урбанизация жағдайы алдағы алты жылда тек нашарлай түседі. Орталық мамандары Астанада халық саны 33,6% (2022 жылмен салыстырғанда), Алматыда — 19,4%, Шымкентте — 23,5% артады деп болжап отыр. Республиканың шығыс және солтүстік өңірлерінде керісінше, халықтың кетуі байқалады.
ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (ЕӘҚМ) қазіргі көші-қон үрдістері қолайсыз екенін мойындайды. Бақыланбайтын урбанизация демографиялық және еңбек теңгерімсіздігін арттырады. Бірақ болашақтың бағыты өзгермейді: мемлекет оңтүстіктен солтүстікке қоныс аударуға күш пен ресурстарды салуды жалғастыруға ниетті.
«Серпін» бағдарламасына келер болсақ, оның жұмысы тиімділігі төмен болса да жалғаса береді. Қазіргі уақытта жобаны түзету нұсқасы қарастырылуда — міндетті тағылымдамадан өту мерзімін үш жылдан екі жылға дейін қысқарту және гранттан кейін тағылымдамадан өтуге болатын өңірлер тізімін кеңейту. «Серпін» бағдарламасына қатысатын жоғары оқу орындарының түлектерін қандай да бір жеңілдікті әлеуметтік баспанамен қамтамасыз ету ұсынысы да пысықталуда.
Депутаттық сауалға премьер-министр Әлихан Смайылов былай жауап береді: 2023–2027 жылдарға арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасына сәйкес, қоныс аударушыларға экономикалық ұтқырлық сертификаттары ұсынылады. Сертификат жұмысқа орналасу кезінде адам құнының 50% мөлшерінде тұрғын үй сатып алу үшін қаржылық көмек ала алады деп болжайды. 2024/2025 оқу жылында мамандықты тегін алуға болатын мамандықтардың тізімі кеңейтіледі.
