Қазақстан билігі бірнеше рет жабық мекемелердегі азаптауларға «мүлдем төзбейтінін» жариялады. Расында да, орта есеппен судьялар жылына Ішкі істер министрлігінің 15 қызметкерін азаптау үшін соттайды. Бірақ құқық қорғау жүйесінің оп-оңай жасай беретін азаптау қылмыстарының қасында жоғарыда келтірілген цифрлар жағдайды толық көрсетпейді.
Толық емес 2022 жылы азаптау арқылы тергеу саны өткен жылмен салыстырғанда 2,4 есе өсті. Қаңтар айының басынан бері «Азаптау» бабы бойынша барлығы 783 қылмыстық іс қозғалды. Алайда олардың 69%-ы дәлелдердің жоқтығынан тоқтатылды.
Бүкіл әлемде шенеуніктер немесе басқа да лауазымды адамдар өздерінің арандатуымен, олардың хабардар болуымен немесе жасырын келісімімен қолданатын түрлі азаптау әдістері бар. Сондай-ақ азаптаулар ұйқының бұзылуы немесе ұзақ уақыт оқшаулану сияқты жыныстық және психологиялық зорлық-зомбылықты қамтиды.
Бірақ көбіне полицияның қолынан адамдар физикалық азап көреді. Атап айтқанда, ұрып-соғу, ұру, тепкілеу, асу, токпен соғу болуы мүмкін. Немесе, мысалы, үтікпен күйдіру: маусым айының соңында Алматы облысының үш полицейі қаңтардағы тәртіпсіздіктер кезінде ұсталғандарды ыстық үтікпен азаптап, 25 адам жарақаттағанын мойындады, деп хабарлайды ОКҚ.
Тағы бір атышулы оқиға Нұрболат Өмірбековты азаптау болды, оны Otyrar мәліметінше, Түркістанның бес полицейі екі қой ұрлады деп күдіктенген. Ер адам ұсталған полиция бөлімінде оны басына полиэтилен пакет кигізіп, ұрып-соққан. Полицейлер Нұрболатты «прокурормен рұқсатымен, тағдыры шешіліп қойылған» деп, құжаттарға қол қоюға мәжбүрлеген.
Қазақстанда азаптау істері сотқа сирек жағдайларда ғана жетеді — олардың көпшілігі қылмыс құрамының немесе дәлелдемелердің жоқтығынан тергеу сатысында жабылады.
2017 жылдан бастап 2022 жылдың тамызын қоса алғанда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 146-бабы («Азаптау») бойынша жылына орта есеппен 736 қылмыстық іс қозғалды. Осы кезеңде «іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайларға» (ҚР ҚК 35-бабы) байланысты істердің 85%-ы тоқтатылды. Мұндай «жағдайларға» болжамды құқық бұзушылық фактісінің жоқтығы (азаптау) немесе, мысалы, жәбірленушіден шағымдардың болмауы жатады.
Күтілгендей, азаптаулар бойынша мемлекеттік органдардың статистикасы тәуелсіз құқық қорғау ұйымдарының көрсеткіштерінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Мәселен, Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің мәліметінше, 2020 жылы Қазақстанда «Азаптау» бабы бойынша 63 қылмыстық іс тіркелген. Сонымен қатар, Қазақстандық азаптауға қарсы ҮЕҰ коалициясына осы кезеңде күдікті және сотталған азаматтарға қатыгездік көрсеткені туралы 225 шағым түскен (2021 жылғы деректер жоқ). Қадағалау органы мен ҮЕҰ деректеріндегі айырмашылық айтарлықтай, 3,5 есе.
Азаптау фактілерін жасыру шенеуніктердің қарама-қайшы мәлімдемелері мен ресми статистикалық мәліметтерді салыстырған кезде де әшкереленеді. Мысалы, 2020 жылы Ішкі істер министрлігінің 14 қызметкері азаптау фактілері бойынша айыпталған, олардың екеуі тікелей қылмыстық атқару жүйесінде жұмыс істеген.
Осыған қарамастан, 2020 жылдың соңында Қылмыстық атқару жүйесі комитетінің баспасөз қызметі осы кезеңде колонияларда сотталғандарды ұстау режимі мен жағдайларына қатысты бірде-бір азаптау оқиғасы тіркелмегенін хабарлады: «ҚАЖ комитеті бас бостандығынан айыру орындарында, оның ішінде сотталғандарды ұстау режимі мен шарттарына қатысты құқық қолданудың берік қағидаттарын ұстанады. Жазасын өтеп жатқандарға сотталғандар тарапынан да, ҚАЖ қызметкерлері тарапынан да кез келген моральдық немесе физикалық қысым қатаң түрде жолын кесіледі. Биыл азаптағаны үшін сотталған қызметкерлер жоқ». Сотталғандар мен олардың туыстарының қазақстандық колониялар қызметкерлерінің заңсыз әрекеттеріне қатысты шағымдарының 99%-ы расталған жоқ.
Полицейлердің кінәсіздігін тағы да дәлелдеу үшін сол жылы ҚАЖ комитетінің Facebook парақшасында сотталғандардың өздері колония қызметкерлерін зорлық-зомбылыққа итермеледі деген видео жарияланды.
2021 жылы БҰҰ-ның сол кездегі азаптаулар жөніндегі арнайы баяндамашысы Нильс Мельтцер дүние жүзіндегі үкіметтерге ресми түрде ұсынылған азаптаулар мен қатыгездік туралы он мәлімдеменің тоғызы ескерілмейді деп айтты.
Оның пікірінше, кейбір елдер азаптауларға тіпті құқық бұзушылықтың алдын алуға немесе тергеуге болатындай жауап бермейді.
