Жыл сайын Астана Қазақстанның бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаев атындағы білім беру жобаларына мемлекеттік бюджеттен миллиардтаған теңге бөледі. Назарбаев Зияткерлік мектептері (НЗМ) бастауыштан бастап жоғары мектепке дейінгі білім берудің барлық деңгейлеріндегі білім беру бағдарламаларының заманауи үлгілерін әзірлеу, мониторингтеу, зерттеу, талдау, сынақтан өткізу, енгізу және жүзеге асыру бойынша тәжірибелік алаңға айналуы тиіс еді.
Мұндай академиялық тегін мектептер желісі ҚР үшін күшті технократтар корпусын тәрбиелеуге арналған. Сонымен қатар, еліміздің қалған мектептері дәл осындай жоғары нәтижелерге қол жеткізу үшін жеткілікті құрал-жабдықтар мен лайықты қаржыландыруды қажет етеді. Дегенмен, көп жағдайда жалпы білім беретін мектептер әлі де кеңестік жүйе бойынша жұмыс істейді және оқу үлгерімі төмен.
НЗМ жұмысына қаражат ішінара республикалық бюджеттен түседі: 2022 жылы 12,4 млрд теңге бөлінді. Бұл ретте мемлекеттік мектептерге жұмсалған қаражат 1,2 трлн теңгені құрады. Бұған мектептегі сапалы білімнің қолжетімділігін қамтамасыз етуге, орта білім беруді жаңғыртуға, мұғалімдердің біліктілігін арттыруға жұмсалатын шығындар кіреді.
Қарапайым мектептерге бөлінетін қаражаттың жалпы сомасы біршама қомақты болып көрінгенімен, бір мектепке шаққанда тым аз. Қазақстанда 2021/2022 оқу жылында, Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 7550 мектеп болса, НЗМ саны бар болғаны 21.
Мәселен, 2022 жылы бір мемлекеттік мектептің бюджеті 159 млн теңгені құрайды. Бұл бір НЗМ бюджетінен (592,1 млн теңге) 3,7 есе аз. Айтпақшы, депутат Мұрат Бақтиярұлы биылғы маусым айында қаржыландырудағы айырмашылықтың 6 есе екенін мәлімдеген еді.
Қазақстанда мектептердегі орын тапшылығы өткір мәселеге айналып отыр. Тамыз айында оқу-ағарту министрі Асхат Аймағамбетов елде қазір оқушыларға 260 мыңнан астам орын жетіспейтінін және 2025 жылға қарай бұл көрсеткіш 1 млн-ға дейін өсуі мүмкін екенін айтты, деп хабарлайды Inbusiness. Орын тапшылығына байланысты, түрлі деректерге сүйенсек, балалар үш ауысымда оқитын жүзден астам мектеп бар.
Мектептердің материалдық-техникалық жабдықталу деңгейі оқушылардың білім алу тиімділігі мен нәтижелі болуына кері әсер ететін тағы бір маңызды фактор. Халықаралық зерттеулер, соның ішінде PISA, оқушылардың үлгерімі мен мектеп құралдары арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетеді.
Ал бұл жерде ауыл мектептері оқу орындарының ерекше түрі ретінде мемлекет тарапынан ерекше назар аударуды талап етеді. Бүгінде Қазақстанда ауыл мен қала мектептерінің арасында материалдық-техникалық базасы жағынан үлкен алшақтық бар.
Қаржыландырудағы айырмашылық, сондай-ақ әлеуметтік және көші-қон факторлары ауыл мектептерінің санының қысқаруына әкеледі: егер 2015 жылы олардың саны 5 546 болса, 2021 жылдың соңына қарай 5 262 ғана қалды.
Сондай-ақ, 2020/2021 оқу жылында 34 орта мектеп апатты жағдайда болса, олардың барлығы дерлік ауылдық жерлерде.
2022 жылы жарияланған «Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің статистикасы» ұлттық жинағының деректеріне сәйкес, мектептердің 25,4%-да спорт залдары мүлдем жоқ, ал 10,2%-да спорт кешендері бейімделген ғимараттарда орналасқан, 13,6%-да кітапхана, 15%-да асхана жоқ.
Оқу үдерісінің сапасына жаңа модификацияланған кабинеттердің болуы да әсер етеді. Оқу кабинеттерінің жиынтығы мамандандырылған жиһазды, мультимедиялық бағдарламаларды және интерактивті жабдықтарды қамтиды. Мұндай сыныптар мен интерактивті тақталарды ҚР мектептеріне жеткізу 2005 жылы басталды. Алайда 2020 жылдың соңына қарай мектептердің үштен бірінде дерлік (29,3%) жаңа модификациядағы кабинеттер жоқ.
Ауыл мектептерінде де педагогикалық ұжымның салыстырмалы түрде біліктіліктері төмен. Мәселен, ауылдық жерде жоғары санатты мұғалімдердің үлесі жалпы санның 18,5%-ын, ал қалада 31,2%-ын ғана құрады. Қалалық мектептері мұғалімдерінің 23,7%-да, ауыл мектептері мұғалімдерінің 24,1%-да мүлде санаттары жоқ.
