Бүгінгі таңда атом энергиясы әлемдегі электр энергиясының шамамен 10% қамтамасыз етеді. Дүние жүзінде 32 елде 427 реактор жұмыс істейді.
Атом энергиясын негізінен дамыған елдер пайдаланады. Олардың ішінде жалпы көлемдегі атом энергиясын өндіру үлесі рекордтық 69% құрайтын Франция, Бельгия (50,8%), Швеция (30,8%), Швейцария (28,8%), Оңтүстік Корея (28%), АҚШ (19,6%), Ұлыбритания (14,8%), Канада (14,3%) және т. б. АҚШ-та 92, Канадада 19, Қытайда 55, Францияда 56, Жапонияда 21 реактор жұмыс істейді.
Жалпы алғанда, атом энергиясын өндіру 2020 жылы пандемияға байланысты қысқа мерзімді құлдыраудан кейін қалпына келіп, 100 ТВт/сағ артып, 2021 жылы 2653 ТВт/сағ құрады. «Коронадағдарыс» кесірінен аздап төмендегенді қоспағанда, 2012 жылдан бастап атом энергиясын өндірудің қарқынды өсіп келеді.
Болашақта атом энергетикасы дамып, электрмен жабдықтау мен энергиямен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады деп күтілуде. Бұған бірқатар себеп бар.
Қазіргі уақытта 18 елде жалпы қуаты 57,6 ГВт болатын 56 реактор салынып жатыр. Бұл ретте Беларусь, Біріккен Араб Әмірліктері, Бангладеш, Түркия сияқты елдер алғашқы атом электр станцияларын салуда. Тағы 5 ел (Эстония, Польша, Египет, Сауд Арабиясы және Өзбекстан) алғашқы атом электр станцияларын салу үшін қажетті инфрақұрылымды дайындауға белсенді дайындалып жатыр. Өз кезегінде Чехия, Болгария, Франция, Венгрия, Аргентина және Бразилия қосымша реакторлар салу жоспарын жариялады.
Жалпы, ядролық технологиялардың белсенді дамуы байқалады, бұл декарбонизацияның жаһандық бағытымен, сондай-ақ энергия тасымалдаушылардың тапшылығымен және Глазгодағы COP26 шеңберінде парниктік газдар шығарындыларын азайту жөніндегі елдердің міндеттемелерінің артуымен байланысты. Ядролық генерация 2008-2009 жылдардағы жаһандық қаржы дағдарысы және 2011 жылғы Фукусимадағы ядролық апат кезіндегі құлдыраудан кейін белсенді түрде қалпына келуде.
МАГАТЭ Орталық және Шығыс Азия аймағындағы ядролық өндірістің ең үлкен өсімін күтеді. Қытай бұл өсімнің негізгі драйвері болып қала береді. Анықтама үшін: Қытайдағы алғашқы энергетикалық реактор 1991 жылы салынған. 30 жылда Қытайдағы реакторлардың саны 55-ке дейін өсті, қазір тағы 18 реактордың құрылысы жүріп жатыр.
Өз кезегінде дамыған елдер де инновациялық реакторлық технологияларға, соның ішінде шағын модульдік реакторлардың құрылысына инвестиция салу арқылы өздерінің атом энергетикалық саласын қолдауды жалғастыруда.
Қазақстанда да атом электр стансасын салу жоспарлануда. Қазір өз аумағында атом электр станциялары бар елдердің де, атом энергетикасы бағдарламасын енді ғана дамытып жатқан елдердің де тәжірибесі зерттеліп жатыр.
Мәселен, 2022 жылғы маусымда қазақстандық делегация Оңтүстік Кореяға барып, онда мемлекеттік органдармен және ұйымдармен кездесулер өткізді, жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан атом электр станцияларының алаңдарын аралады. «Қазақстан атом электр станциялары» ЖШС мен кореялық Korea Hydro & Nuclear Power өзара түсіністік пен ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды.
Биыл шілде айында қазақстандық мамандар Францияда болып, тәжірибені егжей-тегжейлі зерделеу үшін өнеркәсіптік нысандарды аралады. Сонымен қатар, қазақстандық БАҚ өкілдері, сарапшылар және басқа да мүдделі тұлғалар тобы Түркияда салынып жатқан «Аккую» АЭС-інде болды. 2022 жылдың қыркүйегінде General Electric компаниясының шақыруымен Венгриядағы «Пакс» АЭС-іне барды.
Осы сапарлар барысында қазақстандық сарапшылар технологиялық және жобалық шешімдермен, қаржыландыруды тарту және инвестицияларды қайтару тетіктерімен, жобаларды ұйымдастырушылық басқарумен, нормативтік-құқықтық базаны әзірлеу және қажетті кадрларды даярлау мәселелерімен танысты.
Жалпы, ядролық технологиялардың әлемнің негізгі иелерінен техникалық және коммерциялық ұсыныстар алу жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде 5 елден (Корея, Қытай, Ресей, АҚШ, Франция) 6 танымал компаниядан ұсыныстар түсті, олар қуаттылығы, орналасуы және т.б әртүрлі реакторлардың 13 түрлі нұсқасын ұсынды. Ұсыныстарды қарау және зерделеу барысында Кореядан (KHNP), Қытайдан (CNNC), Ресейден («Росатом») және Франциядан (EDF) 4 жобаны қамтитын республикадағы бірінші атом электр станциясын салудың ең перспективалы нұсқалары және қысқа тізімі дайындалды. Осы төрт жеткізушіге техникалық және коммерциялық ұсыныстарды және 2022 жылға дейін ұсынылған жобалардың алдын ала құнын жаңарту үшін қосымша сұраулар жіберілді. Жеткізушіні таңдаған кезде әлеуетті үміткерлерге технологияның сенімділігі мен қауіпсіздігі саласындағы ең жоғары талаптар қойылады.
Қазақстанда АЭС құрылысы жобасы үшін әртүрлі компаниялардың мүмкіндіктері мен құзыреттерін ескере отырып, өндірушілер мен мердігерлердің халықаралық пулын тарту нұсқасы қарастырылуда. АЭС-тің жалпы қуаты 2,8 ГВт-қа дейінгі екі реакторды салу жоспарлануда.
Үкімет мәліметінше, ҚР-да болашақта электр энергиясының тапшылығы күтілуде және бұл мәселені АЭС шешеді. Сонымен қатар, ҚР генерациялайтын жабдықтары 70%-дан астам тозған және әлем елдері мен ЕО-ның көміртегісіз таксономиясына сәйкес, көмірсутек көздерінде энергия стансаларын салуға инвестиция құйылмайды. Сондықтан ҚР-да атом энергетикасын дамыту және атом электр станциясын салу барлық санаттағы тұтынушыларды, соның ішінде өнеркәсіптік кәсіпорындар мен халықты үздіксіз электр энергиясымен қамтамасыз етудің ең қолайлы нұсқасы.
Атом энергетикасы қоршаған ортаға, ауыл шаруашылығына, құрылыс аймағының экожүйесіне кері әсерін тигізбейді. ҚР аумағында ірі атом электр станциясының іске қосылуы көмір мен газ негізінде электр энергиясын өндіруді ауыстыру есебінен жылына орта есеппен атмосфераның шамамен 8 млн көмірқышқыл газының жалпы көлемін азайтуға мүмкіндік береді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, атом электр станциясын салу экономикалық өсуді және жаңа жұмыс орындарының пайда болуын қамтамасыз етеді — мысалы, АЭС құрылысы кезінде бір жұмыс орны аралас салаларда 10-нан астам жұмыс орнын ашады. Сонымен қатар, атом энергетикасының дамуы ғылыми зерттеулер мен жоғары технологиялық өнімдердің экспортының көбеюіне ықпал етеді.
