Соңғы бірнеше жылда Қазақстанда жастар арасында түрлі әлеуметтік аурулар мен тәртіпсіздіктер деңгейі айтарлықтай төмендеді. Әлеуметтік маңызы бар медициналық диагноздардың бірнеше түрі бойынша науқастар санының төмендеуі байқалады. Мәселен, былтыр 15–34 жас аралығындағы қазақстандықтардың туберкулезбен ауыруы 2018 жылы 100 мың адамға шаққанда 63,7 жағдайдан 38,5 жағдайға дейін азайды. Есірткі немесе басқа да психоактивті заттардың әсерінен психикалық немесе мінез-құлық бұзылыстарынан зардап шегетін адамдар қазір екі есе азайды: 100 мың адамға шаққанда 132,5 жағдайдан 63,6 жағдайға дейін.
Біраз уақыттан бері бұрыннан тіркелгендердің ғана емес, жаңадан тіркелушіер де азайып келеді. Статистика 2018 жылдан 2022 жылға дейін алғаш сырқаттану санының азайғанын растайды: туберкулез бойынша — жылына 3,6 мыңнан 2,2 мың жағдайға дейін, психикалық және мінез-құлық бұзылыстары бойынша — 2,5 мыңнан 1,1 мың жағдайға.
Аурудың азаюы жастар санының жалпы төмендеуімен сәйкес келмейді. Осы жылдар ішінде 15–34 жас аралығындағы қазақстандықтар небәрі 58-ге кеміді. 5,7 млн жстың жалпы санын ескере отырып, мұны айтарлықтай ауытқу деп атауға болмайды. Аға ұрпақтың жауапкершілік пен салауатты өмір салтына тәрбиелеу мен үйретудегі күш-жігерінің арқасында әлеуметтік жағынан аз қамтылған қазақстандық жастар азаяды деуге болады.
ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мамандары бақылайтын осы жас санатының басқа әлеуметтік маңызды көрсеткіштерінің арасында NEET санатындағы жастардың үлесін атауға болады (ағылшынша Not in Education, Employment or Training — «білім алмайтын, жұмыс істемейтін немесе кәсіби дайындықтан өтпейтін»). 2018 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 7,9%-дан 6,5%-ға төмендеді. Елімізде жұмыс істемейтін немесе оқымайтын азаматтардың үлесін аз деуге болады. Мысалы, АҚШ-та 12,2%, Ресейде — 12,4%, Ұлыбританияда — 10,5%.
Қазақстандағы жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейін жоғары деп атауға болмайды. Былтыр жұмыссыз жастардың үлесі 3,8% болса, республикалық жұмыссыздық деңгейі 4,9%. Жастар арасында қандай да бір себептермен жұмыс істемейтіндердің саны салыстырмалы түрде аз: небәрі 71,9 мың адам.
Жас ұрпақтың жауапкершілігі артып, әлеуметтік жағынан қолайсыздығы азаяды деген гипотеза қылмыс статистикасын ынталандыру арқылы жанама түрде расталады. Заңды бұзатын жастар айтарлықтай аз. Мәселен, қылмыс жасаған 14 пен 17 жас аралығындағы жасөспірімдер саны 2018 жылғы 3,2 мың адамнан 2022 жылы 1,6 мың адамға дейін азайған. Олардың жартысына жуығы ұрлық жасап, заң бұзған. Ересек жастар арасында құқық бұзушылар 2 есе дерлік азайды: 2022 жылы 33,4 мың адам, төрт жыл бұрын 63,1 мың адам болған.
Жастардың не ойлайтынын, не сезінетінін, нені толғандыратынын түсіну үшін жыл сайын ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің тапсырысы бойынша «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығы әлеуметтік зерттеу жүргізеді. Білім беру, салауатты өмір салты және жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты көптеген сұрақтардың ішінде респонденттерге олардың зиянды әдеттері мен қауіп факторлары туралы да сұрақтар қойылады.
Соңғы екі жылда жүргізілген сауалнама нәтижелеріне сүйенсек, 2023 жылы респонденттердің арасында жастардың көбісі аптасына екі реттен артық алкогольді ішетінін (9,2%), есірткі қабылдайтынын (4,3%), насыбай ататын немесе ерінге снус қоятынын (3,1%), құмар ойын ойнайтынын (3%) мойындаған. Бір қызығы, әртүрлі психоактивті заттарды қолдануды 29–34 жас аралығындағы жастар жиі айтқан, ал алкогольге шамадан тыс құмарлықты 18 жасқа дейінгі жасөспірімдер айтқан. Жақсы жаңалық — темекі шегетін немесе темекі шегетін адамдар аз.
Бір жыл жастарды толғандыратын негізгі проблемалық аймақтарды орналастыруда көп нәрсе өзгерді. Егер 2022 жылы өз өмірі мен жақындарының әл-ауқаты үшін алаңдайтын, жұмысқа орналасу қиындығына алаңдаған және сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейіне ашуланған жастар көбейсе, биыл екпін біршама өзгерді. Әрбір үшінші қазақстандық жас оқуға қатысты қиындықтарға алаңдайды, ал күнкөріссіз қалудан қорқатындар біршама көп.
