Қазақстанда 2023 жылдың қаңтар–қазан айларында өз-өзіне қол жұмсағандар 3,4% көбейді. Бұл ретте жасөспірімдер арасындағы суицид 30% артқан. Он айда Қазақстаннан кәмелетке толмаған 169 жасөспірім қайтыс болды, оның 27,8%-ы 5 пен 14 жас аралығындағы балалар, 72,2%-ы 15 пен 17 жас аралығындағы жасөспірімдер. Дәл осы жас санатында аяқталған суицид қатты көбейді (былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 45,2% көбейген).
Сондай-ақ өз өмірін қимақ болғандар да көбейді. 5 пен 18 жас аралығындағы жас қазақстандықтардың өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері бір жылда 17,8% көбейді: 253-тен 298 жағдайға дейін. Олардың нақты саны әлдеқайда көп болуы мүмкін, өйткені салдары жоқ сәтсіз суицид әрекеттері жиі еш жерде тіркелмейді. Мысалы, Ресейде тіркелмеген жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері тіркелгеннен 15 есе көп. Қазақстанда мұндай ақпарат жалпыға қолжетімді емес.
ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің (ҚР БП ҚС АЕК) көпжылдық деректері жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсауы мен әрекеттерінің нақты анықталған үрдісінің жоқтығын көрсетеді. Мұндай қайғылы оқиғалар саны әрқилы өзгеріп отырады. Мысалы, екі жылдық өсу кезеңінен кейін пандемияның бірінші жылында суицид саны бірден 20,6% қысқарды, ал келесі жылы карантин аяқталғаннан кейін бұл көрсеткіштер бұрынғы деңгейіне оралды. 2022 жылы ҚР БП ҚС АЕК сарапшылары тағы да көрсеткіштердің шамалы төмендегенін хабарлады (11,4% азайған).
Ересектер арасында да, балалар арасында да ер адамдардың суицидтен өлу ықтималдығы жоғары. Биыл қаңтар–қазан аралығында жасөспірімдер арасындағы барлық суицидтің 68%-ы (немесе 115 жағдай) ұлдар арасында орын алған. Дәл осы топта айтарлықтай өсім байқалды: бір жылда 45,6% көбейген.
Қыздар арасында өз өзіне қол жұмсап қайтыс болғандар екі есе аз болды: 54 жағдай. Сонымен қатар, қыздардың ұлдарға қарағанда өз-өзіне қол жұмсауға әрекеттену ықтималдығы жоғары: 221 жағдай, ер балаларда 77. Жалпы, суицидтің гендерлік парадоксы деп аталатын дәл осындай жағдай бүкіл әлемде әйелдер мен ерлерде байқалады және бірқатар әлеуметтік және психологиялық факторлармен түсіндіріледі. Мысалы, зерттеушілер жынысына қарай әрекет ету және суицидтен қайтыс болу арасындағы айырмашылықты ішінара ерлердің суицидке әкелетін құралдарды қолдануымен байланыстырады. Суицидтік ойлардың ауқымы анық емес, бірақ зерттеулер ерлерге қарағанда әйелдерде, әсіресе 25 жасқа толмағандар арасында жиі кездесетінін көрсетеді.
Сонымен қатар, тіпті суицидтік мінез-құлық басқаларды манипуляциялау немесе «жазалау» әрекеті болуы мүмкін екенін ескерсек те, мұндай әрекеттерді ешқашан «назар аудару» үшін істеп жатыр демей, байсалды қабылдау керек. Өйткені қайғы мен мұң, өзін-өзі төмен бағалау, ұйқы мен тәбеттің бұзылуы, зейіннің бұзылуы, оқшаулану, соматикалық шағымдар және суицидтік алаңдаушылық — өз өзіне қол жұмсап қайтыс болудың өте кең таралған себептері. Оның үстіне, суицид болғаннан кейін қоғамдағы басқа адамдар, әсіресе қайтыс болған балалардың достары мен сыныптастары үшін суицид қаупі артуы мүмкін.
Ескерту: әлеуметтік жағдайы бойынша өз өзіне қол жұмсаған қазақстандық жасөспірімдердің тек 15%-ы толық емес отбасында өскен. Қайтыс болған балалардың негізгі бөлігі ата-анасы бар отбасылардан шыққан. Статистикаға сүйенсек, қайтыс болған кәмелетке толмағандардың 97%-ы өмірінің соңғы сәтінде сергек болған.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің қаза болғандардың туыстарымен жүргізген сауалнамаларының нәтижелері қайғылы оқиғалардың алдындағы негізгі факторларды толық бағалауға мүмкіндік бермейді. ҚР БП ҚС АЕК есептері өз өзіне қол жұмсаудың бірнеше анықталған себептерін ғана береді. Олар тек 10% жағдайда болған оқиғаның табиғаты туралы түсінік береді. Мысалы, биыл қаңтар–қазанда 169 жағдайдың 19-да ғана жасөспірімдердің өз өзіне қол жұмсауының ықтимал себебі тіркелді. Жеті бала жалғыздық пен бас тарту сезімінен, бесеуі мұқтаждық сезімінен және қиын материалдық жағдайынан, үшеуі ата-анасымен немесе басқа туыстарымен жанжалдасу салдарынан өз өзіне қол жұмсаған. Бір суицид жұптың қалаусыз жүктілік салдарынан орын алып, бір бала қайтыс болды.
Бұл статистикада қорқыту мен зорлық-зомбылық (физикалық немесе психологиялық) салдарынан жасөспірімдердегі суицидтік мінез-құлық жағдайлары туралы жеке баған жоқ, бірақ мұндай фактілер оқшауланбаған. 2017–2021 жылдары елімізде жыл сайын ҚР ҚК 105-бабы «Өзін-өзі өлтіруге итермелеу» бойынша 30-дан астам қылмыстық іс қозғалды. Ең көп саны 2021 жылы тіркелді: кейін полиция мұндай 41 жағдайды тіркеді.
