Жыл сайын Қазақстанда бір қарағанда кинофильмдерде немесе блокбастерлерде ғана мүмкін болатын және біздің заманда ойға келмейтіндей көрінетін қылмыстар бойынша ондаған қылмыстық істер ашылады. Ranking.kz соңғы бес жылдағы ең жабайы қылмыстар туралы мәліметтер жинады.
Бірінші блок — «Тұлғаға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар» — қылмыстың төрт түрін қамтиды. Солардың ішінде қоғамда ең ауыр және азапты жағдайдың бірі — ананың жаңа туған сәбиді өлтіруі. Еліміздің ішкі істер органдары соңғы бес жылда жыл сайын ҚР Қылмыстық кодексінің осы бабы бойынша кемінде 5 қылмыстық іс қозғаса, аталған кезеңде барлығы 47 осындай қылмыс тіркелді. ҚР Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің мәліметінше, 2022 және 2017 жылдары жасөспірім оқушы қыздардың жаңа туған сәбилерін өлтіру фактілері бірнеше рет тіркелген.
Сирек жағдайларда қара трансплантация және азаматтарды психиатриялық ауруханаға заңсыз орналастыру жағдайлары да болды. 2020 жылы адам ағзасын заңсыз алу фактілері бойынша өтініштер көбейген (олардың саны 57 болған). Дәл сол жылы астаналық сотта қазақстандық ауруханаларда шетелдіктерге бүйректерін сатып, ауыстырды деген күдікке ілінген трансұлттық ұйымдасқан қылмыстық топтың атышулы ісі қаралды. Айыпталушы ретінде Астана мен Шымкенттен екі дәрігер. Айтпақшы, дәл осы айыптар бойынша дәрігерлер ақталды, бірақ хирургтардың бірі кәсіби міндеттерін тиісінше орындамағаны үшін кінәлі деп танылды. Израиль азаматының бүйрегін ауыстырғаннан кейін Өзбекстаннан келген донордың ВИЧ инфекциясы бар екені белгілі болды. Апелляциялық сатыдағы сотта істі қарау нәтижесі процесті жариялаған республикалық БАҚ журналистерінен белгілі болды. Жоғарғы соттың электронды сот кабинетінде үкімнің өзі жабық.
Бөлімдегі қылмыстық істердің саны бойынша ҚР Қылмыстық кодексінің 128-бабы «Адам саудасы» көш бастап тұр. Бес жыл ішінде мұндай 116 құқық бұзушылық анықталды, сонымен қатар 2020 және 2021 жылдары олардың санының азаюы байқалады: 2019 жылғы 43-ке қарсы сәйкесінше 5 және 14 іс. Жақсарып келе жатқан секілді. Бірақ АҚШ-тың Адам саудасын бақылау және оған қарсы күрес басқармасының сарапшылары мұны жаман белгі деп санайды: Қазақстанда қылмыстық істер азырақ ашылғандықтан, бұл құлдықтың жиі жасырылғанын білдіреді. Мұндай қорытындыны департамент мамандары 2022 жылға арналған адам саудасына қатысты баяндамасында жасады.
Айтпақшы, Қазақстандағы адам саудасына қарсы күрес жөніндегі америкалық арнайы агенттігінің статистикасы ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика комитетінің ақпаратынан айтарлықтай ерекшеленеді. Басқарма баяндамасына сәйкес, 2021 жылы ҚР-да құлдық бойынша 20 арыз қарауға қабылданды (ҚС АЕК мәліметінше — 5), өткен жылдардағы істерді есепке ала отырып, 49 қылмыстық іс сотқа жолданды, 23 құлдық саудагерлер сотталды. 16 қылмыскер 7 жылдан 18 жылға дейін бас бостандығынан айырылды, тағы 7 адам 5 жылға дейін бас бостандығынан айырылды жіберілді. Сотталғандардың бірі қылмыстық топқа Өзбекстаннан келген әйелдерді Қазақстанға сексуалдық құлдыққа жеткізуге көмектескен Атырау облысындағы шекара қызметінің қызметкері.
АҚШ-тың Адам саудасын бақылау және күрес жөніндегі агенттігі өз баяндамаларында Қазақстандағы құрбандармен жұмыс істейтін үкіметтік емес ұйымдардың деректерін пайдаланады. Үкіметтік емес ұйымдардың бірінің мамандары елдегі құл саудасының құрбаны болған 200 адамды анықтағанын хабарлады. Оның ішінде тегін еңбек ретінде пайдаланылған 193 адам және жезөкшелікпен айналысуға мәжбүрленген 6 әйел болса, тағы бір жәбірленуші қанаудың аралас нұсқасына ұшыраған. Құрбан болғандардың көпшілігі Өзбекстан тұрғындары болса, Ресей, Тәжікстан және Украина азаматтары да қылмыскерлерден аман қалған.
«Үкіметтік емес ұйымдар кейбір шетелдік құрбандар, соның ішінде Шыңжаңдағы лагерьлерден аман қалған этникалық қазақтар және Қазақстанның оңтүстігіндегі түрікмен құрбандары құқық қорғау органдарына сенімсіздік, сыбайлас жемқорлық және жазалау шараларынан қорқу, депортациялау салдарынан жергілікті билікке құқық бұзушылықтар туралы хабарлаудан тартынғанын хабарлады. Билік Шыңжаңдағы этникалық қазақтардың құқықтарын қорғауға және хабардар етуге тырысатын белсенділерді анда-санда саяси астарлы қудалауға ұшыратады, олар кейбір жағдайларда мәжбүрлі еңбекке тартылады», — делінген АҚШ агенттігінің баяндамасында.
Бала саудасы көбіне басқа себептермен жасалған қылмыс. Негізінде біз баласыз жұптардың жаңа туған нәрестелерді сатып алуы туралы айтып отырмыз. 2017 жылдан бастап 2023 жылдың ақпанына дейінгі кезеңде құқық қорғау органдарына кәмелетке толмағандарды сату-сатып алу бойынша 74 арыз түскен. Оның ішінде 4 іс биыл қаңтар-ақпан айларында тіркелген. Қаңтар айының соңында Тараз полицейлері жаңа туған қызды 1,5 млн теңгеге сатқаны үшін қалалық аурухананың екі акушеріне қатысты тергеуді бастады.
Жалпы көрсеткіш — 74 қылмыс — Қазақстандағы «балалар базарында» болып жатқан оқиғалардың аз ғана бөлігі. М. Есболатов атындағы Алматы академиясының сарапшылары мен ҚР-дағы Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Аружан Сайын еліміздегі бала саудасының жасырын түрі бар және көптеген жағдайларды дәлелдеу қиын деп есептейді. Бұл туралы сарапшылар 2022 жылы құрастырылған және жарияланған полицияның бала сату істерін тергеуге арналған әдістемелік ұсыныстар жинағында жазды. Бұл құжат Қазақстанда балаларды сатудың қолданыстағы көптеген схемаларын сипаттайды. Олардың арасында перзентханада немесе балалар үйінде сатып алу және сату сияқты болжамды нұсқалар, сондай-ақ күрделірек нұсқалар бар. Мысалы, кезексіз, арнайы мекемелер арқылы «асырап алу» рәсімі. Мұндай қызметтің құны, авторлардың айтуынша, 17 мыңнан 40 мың еуроға дейін (8 млн-нан 20 млн теңгеге дейін) тұрады.
Дәлелденуі қиындардың қатарында жаңа туған нәрестелерді шетелдіктерге сату фактілері де бар. Өйткені, «мәміле» тіпті жүктілік кезеңінде де баласынан бас тартқысы келетін әйелмен жасалған. Сәби дүниеге келгенге дейін ол шетелдікке үйленеді, босанғаннан кейін «күйеуі» баланың әкесі болып жазылады, ал анасы ажырасуға арыз беріп, жаңа туған нәрестеден бас тартады. Ұқсас схема жүкті әйел қазақстандық ерлі-зайыптыларға сәбиін сатқанда қолданылады. Үйленген еркек босанған әйелге сәйкес әке болып есептеледі, босанғаннан кейін анасы нәрестені тастап кетеді, ал «әкенің» әйелі баланы асырап алады.
Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар бөліміне істері полиция хабарламаларында өте сирек жарияланатын қылмыстар кіреді. Соңғы бес жылда Қазақстанда радиоактивті, ядролық материалдармен заңсыз айналысу бойынша 20 қылмыстық іс қозғалса, тағы 4 іс осындай қауіпті заттарды ұрлау бойынша қозғалған.
Өткен жылы ҚР ҚС АЕК статистикасы бойынша жаппай қырып-жоятын қаруды, қаруды немесе әскери техниканы жасау кезінде қолданылатын технологияларды, ақпаратты және қызметтерді заңсыз әкетудің бір фактісі тіркелген.
Қоғамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар санатына ежелгі қорғандарды қазып жатқан қара археологтар деп аталатындарға қатысты қылмыстық істер де кіреді. Бес жыл ішінде мұндай тек 3 қылмыстық іс тіркеліп, олардың ешқайсысында да күдіктілер анықталмаған.
Бұл ретте статистикада полицияға қандай мәлімдемелер жасалғаны туралы фактілер ғана есепке алынады. Дегенмен, археологтар қабірді тонаушыларды жұмыс орнында кездестірген жағдайлар бар. Бірақ мұндай адамдарға көрсететін ештеңе жоқ: олар қорғанға толығымен қаруланып, металл іздегіштермен келгенімен, олар әлі заңсыз қазбаларды бастаған жоқ.
