Қазақстан тұрғындардың азық-түлік құны бойынша әлемде 104-орынға ие болды және бұл көрсеткіш бойынша әлемдік анти-көшбасшылардың бірі. Жалпы, салыстыру 110 елдің деректерін пайдалана отырып жүргізілді. Euromonitor International нарықты зерттеу халықаралық ұйымы мен Picodi.com сервисінің сарапшыларының есептеуінше, қазақстандықтардың тұтынушылық шығындарының жартысына жуығы (49,4%) азық-түлікке кетеді. Бұл дамыған елдермен салыстырғанда көп. Мысалы, АҚШ-та азық-түлік шығындарының үлесі небәрі 6,7% болса, Еуропа елдерінің көпшілігінде бұл көрсеткіш 9%–19% аралығында. Африканың кейбір кедей елдерінде де адамдар азық-түлікке қазақстандықтарға қарағанда аз жұмсайды: Угандада — 44,2%, Камерунда — 45,2%, Эфиопияда — 41,3%.
Еуропа мен Орталық Азия мемлекеттері арасында ай сайынғы шығындарды ақшалай түрде салыстыру кезінде Қазақстан шамамен тізімнің ортасында болды (41 елдің көрсеткіштері салыстырылды). ҚР тұрғындары айына азық-түлік себетіне 213 АҚШ долларын жұмсайтыны белгілі болды. Бұл Ұлттық банктің 28 тамыздағы бағамы бойынша 98 мың теңге. Қазақстандықтардың азық-түлік өнімдеріне жалпы түбіртегі Ұлыбритания (202 АҚШ доллары) немесе Испания (190 АҚШ доллары) тұрғындарының түбіртегінен айтарлықтай көп емес сияқты. Бірақ бұл елдерде 200 АҚШ доллары азаматтардың отбасылық бюджетінің аз ғана бөлігі. Мысалы, Англияда 202 АҚШ доллары жалпы тұтыну шығындарының тек 8,7%-ы, Испанияда 13,1%-ы.
Қазақстандықтардың халықаралық сарапшылар жариялаған шығындарының көлемі ұлттық статистика қызметі көрсеткен көрсеткіштерден екі есе көп. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының есептеріне сүйенсек, биыл қаңтар–наурыз айларында тұрғындардың азық-түлікке жұмсаған шығыны бір тоқсанда 134 мың теңгені немесе айына 44,7 мың теңгені құрады. Былтыр алғашқы үш аймен салыстырғанда қазақстандықтар бұған 21,9% көп жұмсай бастады. Өсу бірте-бірте болды, тоқсанына 4%–7%, бірақ соңында айырмашылық айтарлықтай болды.
Бұған екі фактор әсер етті, оның бірі — өткен жылдың соңы мен 2023 жылдың басында соңғы жылдардағы рекорд болған жалпы азық-түлік инфляциясы. Қараша–қаңтар аралығында азық-түлік бағасының жалпы өсімі 24,1%–25,7% деңгейінде болды, ақпанда баға 26,2% жоғарылады.
Екінші фактор — қазақстандықтардың табысының өсуі өнім бағасының шарықтауына жете алмауы. Бұл атаулы және нақты жалақының динамикасының айырмашылығынан анық байқалады. Мәселен, биыл бірінші тоқсанда қазақстандықтардың орташа атаулы жалақысы 19,3% өссе, оның сатып алу қабілеті 0,6% төмендеген. Сәуір-маусым айларында нақты жалақы индексі оң болды, бірақ айтарлықтай емес (1,2%), оны қазақстандықтар сезбеген де болар.
ҚР СЖРА ҰСБ дерегінше, азық-түлік себетіне жұмсалған шығындардың үлесі өткен жылдың бірінші тоқсанындағы 50,4%-дан биыл қаңтар–наурызында 51,2%-ға дейін өсті. Euromonitor International деректерінен шамалы айырмашылық (тамызда 49,4%) қарастырылып отырған әр түрлі кезеңдермен де, әдістердегі ықтимал айырмашылықтармен де түсіндіріледі.
Азық-түлік бағасының қымбаттауының орнын толтыру үшін қазақстандықтар басқа санаттардан азырақ сауда жасай бастады. Мәселен, биыл бірінші тоқсанда азық-түлік емес тауарларға жұмсалған шығындардың үлесі 26,3%-дан 24,4%-ға дейін төмендеген. Адамдар киім-кешек пен аяқ киімге, жиһаз бен тұрмыстық заттарға, жөндеуге арналған материалдарға үнемдеді. Олар алкоголь мен темекіні де аздап сатып ала бастады: бұл шығындардың үлесі бір пайыздық тармаққа азайды.
Бір қызығы, қиын-қыстау кезеңде қазақстандықтар сыртта тамақтануды үнемдемеген. Кафелерге, гриль-барларға және пиццерияларға бару шығындарының үлесі тіпті аздап өсті: 1,7%-дан 2,2%-ға дейін.
Ақшамен есептегенде, «Сыртта тамақ ішу» санатындағы өсім бір жылмен салыстырғанда 57,3% құрады. Егер 2022 жылдың басында қазақстандық орташа есеппен бір тоқсанда фастфуд, кофе және мейрамханадағы кешкі асқа 3,4 мың теңге жұмсаса, биыл қаңтар–наурызда бұл сома 5,3 мың теңгеге дейін өсті. Бұл сан өте аз болып көрінеді. Дегенмен, бұл математикалық есептелген қосынды, орташа арифметикалық шама екенін ескеру керек және бұл жерде біз оны динамикасын есептеу үшін ғана ұсынып отырмыз.
Статистиктердің жекелеген тауар санаттары бойынша егжей-тегжейлі ақпараты қазақстандықтардың барлық өнімдерге шығындарды ұлғайтқанын және бұл өсудің орташа алғанда инфляциялық диапазонында болғанын айқын көрсетеді: 20%–27% артық. Бірақ азық-түлік бағасының өсуіне ет және сүт өнімдері, жарма және ұн өнімдері ең үлкен үлес қосты.
