ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің (ҒЖБМ) мәліметінше, Қазақстанда жұмыс істейтін эндаумент қорлар аз. Нақтырақ айтар болсақ, елде 116 ЖОО болса, эндаумент қор саны небары 20. Мұндай эндаумент қорларды ЖОО-дан басқа мектептерде, ірі медициналық орталықтарда, музейлерде де құруға болады. Әзірге бұндай жағдайлар тым сирек.
Эндаументтің негізгі қағидасы — ерікті жарналардан қаражат тарту, оларды бағалы қағаздарға инвестициялау және алынған инвестициялық табысты гранттарға, студенттерге арналған стипендияларға немесе ғылыми жобаларға жұмсау. Дәл осы қаржылық қауіпсіздік желісінің арқасында әлемнің үздік университеттері зертханаларын жабдықтайды, ең жақсы оқытушыларды жалдайды және дарынды студенттерге тегін орын береді. Мысалы, Гарвард эндаументінде қазір 52 млрд АҚШ доллары бар, ал Йель университетінің қорында 42 млрд АҚШ долларынан астам қаржы жинақталған.
Қазақстанда Гарвардтағы сияқты эндаумент қорларды құру ғылымды қаржыландырудың қосымша көздерін іздеу және студенттерді қаржылық қолдау қажеттілігімен байланысты. Қыркүйек айының басында Қазақстандағы жоғары оқу орындарының үш студентінің екеуі ақылы негізде оқитынын, жылдық оқу құны республикалық жоғары оқу орындарында 1 млн теңгеге жуық, ал өңірлік оқу орындарында 500 мың теңге шамасында екенін жазған едік.
Қазақстандық жоғары оқу орындарының сайттарындағы ашық мәліметтерге сүйенсек, ҚР-да эндаумент немесе қайырымдылық қоры бар ЖОО аз. Кестеде осындай қорлары бар ұйымдар туралы ақпарат берілген. Ең үлкені және ең ескісі (егер 13 жылдық тарихы бар қорды осылай атауға болатын болса) — Назарбаев Университеті мен аттас мектептердің қоры. Ол шамамен 1,1 млрд АҚШ долларын жинады. Бұл 2021 жылдың соңындағы деректер; қордың сайтында жаңа дерек жоқ.
Капитал көлемі бойынша екінші орында Республикалық физика-математика мектебінің бірегей мектеп қоры болуы мүмкін. Тимур Құлыбаев, Қайрат Келімбетов, Ерболат Досаев, Нұрлан Қаппаров және басқа да танымал саясаткерлер мен бизнесмендер оқыған РФММ қоры қазірдің өзінде 1,8 млрд теңгеден астам қаржы жинаған.
Мақсатты капиталы ең үлкен қорлар үштігіне алғашқы медициналық эндаумент — «Жүрек орталығы» Ұлттық, ғылыми кардиохирургиялық орталығы. 2022 жылғы есеп бойынша, эндаумент шотына 532,5 млн теңге жиналған. Сонымен бірге, эндаумент орталықтың корпоративтік қорының бір бөлігі ғана, оған ерікті қайырымдылықтар мен жарналардан түсетін қаражатты ғана емес, сонымен қатар ғылыми және білім беру бағдарламаларын мақсатты қаржыландыруды да қамтиды. Жүрек орталығы корпоративтік қорының жалпы көлемі 1,3 млрд теңгені құрайды. Бұл ақшаға аурухана дәрігерлерді шетелге қосымша оқу циклдарынан өтуге жіберіп қана қоймай, олардың ғылыми жобаларын қаржыландырады. Қазақстанға COVID-19 келген кезде кардиоорталық бюджеттік аударымдарды күтпей, қор қаражатын пайдалана отырып, тез арада тестілеуге қажетті құрал-жабдықтарды сатып алды, ауыр науқастарға арналған бөлімшелерді өзгертті және кардиологтарды пульмонология пәні бойынша оқыта бастады.
Айтпақшы, «Жүрек орталығы» біздің тізімдегі аудиторлық есептерді үнемі жариялайтын жалғыз қор. Олар ақшаның кімнен келгенін және қайда жұмсалғанын егжей-тегжейлі айтып береді. Басқа эндаумент қорларынан дәл осындай ақпаратты таппадық. Ең дұрысы, сайттардағы ашық көздерден қор капиталының жалпы сомасын және қаржыландырылатын жобалар туралы жаңалықтарды көре аласыз. Көбіне университеттер қайырымдылық қорының бар екені және түлектердің ерікті қаражат аударатынын хабарлаумен шектеледі.
ҚР СЖРА Ұлттық статистикалық бюросы жыл сайын Қазақстандағы жоғары оқу орындарының ерікті қайырмалдықтары мен алған жарналары туралы мәліметтерді жинайды. Есептерге сүйенсек, былтыр еліміздің жоғары оқу орындары жалпы сомасы 31,5 млрд теңге қаражат қабылдаған. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 3,4 есе көп, ол кезде көрсеткіш 9,4 млрд теңге болған. Бес жылдық кезеңдегі деректерге көз жүгіртсеңіз, 2020 жылдан басқа жыл сайын жоғары оқу орындарына берілетін қайырымдылық көлемі артқанын байқауға болады.
Айта кетерлігі, бұл қаржының бір бөлігі ғана университеттердің қайырымдылық қорына бөлінді. Университеттің сайттарындағы деректерге сүйенсек, кейбір оқу орындары эндаумент қорлары емес, мақсаттары мен басқару құрылымы бойынша эндаументтерден ерекшеленетін қайырымдылық ұйымдары да жұмыс істейді.
Ашықтық пен есеп беруді жоқтығы Қазақстан университеттеріндегі эндаументтердің белсенді түрде дамуына кедергі келтіретін мәселелердің бір бөлігі ғана. Қайырымдылықтың қайда кететінін түсіну бизнестің мұндай қайырымдылыққа деген сенімін арттырады. Биыл көктемде ҚР ҒЖБМ мамандары «Мақсатты капитал қорлары (эндаумент қорлары) туралы» жеке заң жобасын әзірлеудің алдында консультативтік құжатты жариялады. Онда министрлік сарапшылары эндаумент қорларының дамуына кедергі келтіретін негізгі кедергілерді анықтады. Бірінші кезекте донорлардың өздері үшін де, қорлар үшін де салықтық жеңілдіктердің жоқтығы. АҚШ, Ұлыбритания, Германия және әлемнің басқа да дамыған елдерінің қорлары салықтан босату немесе салық шегерімдерін енгізу жолын ұстанды және нәтиже көрсеткендей, бұл сәтті бастама болды.
Басқа кедергі келтіретін фактор — ақшаны басқарудың жалпы заңнамалық бекітілген құрылымының жоқтығы. Енді әрбір университет эндаумент қорларынан ақшаны қандай құралдарға инвестициялау керектігін дербес шешеді. Дегенмен, барлық университеттерде инвестициялық комитеттер жоқ, ал қаржылық кеңесшілер әрдайым тартыла бермейді. Қорларды басқару тәжірибесі нормативтік құжаттарда әлі көрсетілмеген. Қайталап айтайық: ҚР-да қазір, негізінен, эндаумент қорлары туралы жеке заң жоқ, олардың жұмысы ішінара «Қайырымдылық туралы» ҚР заңымен және ішкі жарғылармен немесе арнайы заңдармен реттеледі (мысалы, «Назарбаев Университеті, НЗМ және Назарбаев Қорының мәртебесі туралы»).
Басқарудың өте маңызды аспектісі әлі де жете бағаланбайды. Өйткені, егер сіз өз қаражатыңызды қате салсаңыз, жоғалту қаупі тым жоғары. Ал содан кейін «бас» компания инвестициялық кіріс алып қана қоймайды, сонымен бірге құнсыздану, инфляциялық қысым, инвестициялық тәуекелдер және т. б. салдарынан қаражаттың бір бөлігін жоғалтуы мүмкін. Бұл туралы Білім және ғылым министрлігінің талдамалық құжатында да айтылған. Дүние жүзіндегі ең ірі қорлар бұл мәселені қордың барлық қаражатын инвестициялық қызметпен кәсіби түрде айналысатын арнайы компаниялардың сенімгерлік басқаруына беру арқылы шешті.
Бұл мәселе «Мақсатты капитал қорлары (эндаумент қорлары) туралы» жеке заң жобасын әзірлеу кезінде де талқылауға шығарылуы мүмкін. ҚР Білім және ғылым министрлігінің мәліметінше, нормативтік акт бойынша жұмыс 2024 жылдың сәуір–маусым айларына жоспарланған.
