ҚР Адам ресурстарын дамыту орталығының мәліметінше, биыл тамыз айында елімізде 2,3 млн зейнеткер бар. Айта кетейік, бұл соңғы жылдардағы ең жоғары көрсеткіш. Осылайша, ҚР-да зейнеткерлік жастағы халықтың біртіндеп өсуі байқалады.
Ranking.kz тобы Қазақстанның зейнетақы жүйесіне талдау жасап, шолу дайындады. Бүгінгі таңда республикада үш деңгейлі зейнетақы жүйесі бар.
Бірінші деңгей:
- Зейнеткерлік жасқа толған барлық азаматтарға тағайындалатын мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі. 2005 жылы егде жастағы тұрғындардың табысын қамтамасыз ету құралдарының бірі ретінде енгізілген.
- Мемлекеттік бюджеттен төленетін ынтымақты зейнетақы.
Екінші деңгей (міндетті) — қызметкерлердің жинақталған зейнетақы қаражаты есебінен БЖЗҚ-дан (бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры) зейнетақы төлемдері.
Үшінші деңгей (ерікті) — ЕЗЖ (ерікті зейнетақы жарналары) азаматтарды зейнетақымен қамсыздандыру үшін жеке жауапкершілікке шақырады. Біз бұрын ЕЗЖ туралы толығырақ жазғанбыз.
Осылайша, ең маңызды нәрсе — жинақтау. Қарапайым сөзбен айтқанда, адам неғұрлым көп жинаса, қартайғанда алатын зейнетақысы соғұрлым көп бодады. Бұл халықтың болашағына жауапкершілік жүктейді.
2023 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша, қазақстандықтардың БЖЗҚ-дағы зейнетақы жинақтары 16,4 трлн теңгеге жетті, бұл былтырғыдан шамамен 20% (немесе 2,7 трлн теңге) көп. МЗЖ арқылы зейнетақы жинақтары бір жылда 19,5% өсіп, 15,8 трлн теңгеге жетсе, МКЗЖ шеңберінде зейнетақы жинақтары бір жылда 27,8% өсіп, 517 млрд теңгеге жетті. Бұл ретте ЕЗЖ есебінен үнемдеу 57,8% өсіп, 4,5 млрд теңгеге жетті.
ЕЗЖ есебінен орташа жинақ сомасы 1,4 млн теңгені құрады – былтырғыдан 18,1% артық. Бұл ретте есептеу кезінде барлық салымшылардың және ЖЗШ-ға (жеке зейнетақы шоты) қаражат жинай бастағандардың да 25 жыл бойы жарна аударғандардың да зейнетақы шоттары есепке алынады. Жинақ көлемі көп жағдайда салымшының кірісіне негізделген жарналардың жүйелілігі мен көлеміне байланысты.
БЖЗҚ-дағы азаматтардың жинақтары екі жолмен өседі: зейнетақы жарналарының түсуі есебінен және инвестициялық табыс есебінен. 2023 жылдың қаңтар–шілде айларында ел азаматтарының зейнетақы жарналары 1,2 трлн теңгені құрады, бұл былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 26% көп.
Бұл ретте, есепті кезеңде таза инвестициялық табыс 760,9 млрд теңгені құрады, бұл салымшылардың шоттарына түскен барлық түсімдердің 38,8%-ын құрайды. Былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда БЖЗҚ салымшыларының шоттарына түскен таза инвестициялық табыс 259,8 млрд теңгеге немесе 52% өсті — бұл өте айқын нәтиже.
Зейнетақы активтерін басқаруды ҚР Ұлттық банкі, сондай-ақ ИПБ (инвестициялық портфельді басқарушылар), яғни ҚР жеке инвестициялық компаниялары жүзеге асырады. Бұл ретте активтердің негізгі үлесін ҚР Ұлттық банкі жинақтайды. Инвестициялық кіріс алу үшін Ұлттық банк пен инвестициялық портфельді басқарушылар зейнетақы активтерін Қазақстанда және шетелде әртүрлі валютада экономиканың әртүрлі секторларының сенімді қаржы құралдарына орналастырады.
2023 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша, ҚР Ұлттық банкінің зейнетақы активтерін инвестициялаудың негізгі бағыттары мыналар:
- ҚР Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздары — 49,14%;
- квазимемлекеттік компаниялардың облигациялары — 10,42%;
- қазақстандық екінші деңгейлі банктердің облигациялары — 5,34%;
- басқа елдердің мемлекеттік бағалы қағаздары — 4,45%;
- халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздары — 2,26%;
- қазақстандық эмитенттердің корпоративтік облигациялары — 0,10%.
Валюта бойынша инвестициялық портфель мынадай: ұлттық валютадағы инвестиция — 70,36%, АҚШ долларында — 29,62%, басқа валюталарда — 0,03%.
Осындай әртараптандырудың арқасында тұрақты инвестициялық кіріс қамтамасыз етіледі. Айта кетейік: жинақтаушы зейнетақы жүйесі жұмыс істеген барлық кезеңдегі жинақталған инвестициялық табыстылық жиынтық жиынтықпен 774%-ды, жиынтық инфляция — 723%-ды құрады. Осылайша, ұзақ мерзімді динамикадағы жинақталған инвестициялық кіріс инфляциядан асып түседі.
Бұған қоса, инфляция деңгейін ескере отырып, Қазақстанда міндетті зейнетақы жарналарының сақталуына бірегей кепілдік берілгенін еске сала кеткен жөн. Төлем құқығы пайда болған кезде инвестордың жинақталған табыстылығына әсер ететін белгілі бір кезеңде табыстылықтың төмендеуі байқалса да, мемлекет айырмашылықтың орнын толтыруға кепілдік береді.
Сонымен қатар, биыл 1 шілдеден бастап зейнетақы жүйесіне қатысты бірқатар жаңашылдықтарды қарастыратын Әлеуметтік кодекс күшіне енді. Кодексте зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыруға және азаматтарға төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерін арттыруға бағытталған шаралар қамтылған.
Базалық және бірлескен зейнетақыға қатысты кодекске енгізілген өзгерістер ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің сайтында толығырақ сипатталған. Жинақ және инвестициялық құрамдас бөліктерге келетін болсақ, толығырақ ақпаратты БЖЗҚ сайтынан алуға болады.
Осылайша, ҚР көпдеңгейлі зейнетақы жүйесі ел азаматтарының болашақ зейнетақысын арттыруға және қорғауға, әр түрлі көздерден табыс алуға ықпал етеді.
