Қазақстанда кәмелетке толмағандардың құқықтарын профилактикалық қорғау жүйесі өз нәтижесін беруде. Соңғы бірнеше жылда елде қараусыз қалған және тастанды ересек балалардың саны күрт азайды. Біз тек әлеуметтік қызметкерлердің немесе полиция қызметкерлерінің назарына түсіп, кәмелетке толмағандарға арналған арнайы бейімдеу орталықтарына (КАО) түсетін балалар туралы ғана айтып отырмыз. Егер 2017 жылы мұндай мекемелерге 6,3 мың қараусыз қалған бала түссе, 2022 жылы шамамен 1,7 мың бала, яғни 3,7 есе азайған.
Белгілі бір себептермен үлкендердің қарауынсыз қалған, көшеде тұратын немесе жетім қалған балаларға арналған уақытша база ретінде КАО құрылды. КАО ересектер оның болашақ тағдырын шешкенше бірнеше ай бойы баланың үйіне айналады. Статистика көрсеткендей, көбіне (82,2% жағдайда) 2022 жылы КАО тәрбиеленушілерін ата-аналары немесе заңды өкілдері алып кеткен. 8,9% жағдайда, КАО-дан кейін бала балалар үйіне немесе қиын жасөспірімдерге арналған арнайы мектеп-интернатқа орналастырылды. КАО тәрбиеленушісі қамқорлыққа немесе патронатқа алынған жағдайлар өте аз: бар болғаны 1,4%. Ал бала асырап алу туралы мүлде дерек жоқ. Бұл бала асырап алу процесінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты. Көбіне бұл көп уақытты қажет етеді және осы кезеңде баланы жай ғана басқа мекемеге ауыстырып, одан патронаттық ата-аналарға беруге болады.
Отбасы қиын өмірлік жағдайға тап болған балалар да КАО-да уақытша тұрады. Бұл асоциалды ата-аналардың кемшілігі ғана емес, сонымен бірге отбасын біраз уақытқа баспанасыз қалдыратын әртүрлі төтенше жағдайлар — өрт, су тасқыны және т. б. себептерге де байланысты. Соңғы бірнеше жылда мұндай балалардың саны тұрақты түрде азайып келеді: 2017 жылы 89-дан 2021 жылы 16 балаға дейін. Тек 2022 жылы тағы да өсім байқалды: отбасылары қиын жағдайда болған 54 бала КАО-ға түсті.
Бір қызығы, әр өңірде мемлекет көмегін қажет ететін мұндай балалардың саны әр түрлі. Өңірлерді бір-бірімен салыстыру үшін ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мамандары 1 мың балаға шаққанда бұл көрсеткішті есептейді. 2022 жылға арналған деректер айқын тенденцияны көрсетеді: қиын жағдайға тап болған балалардың ең азы орташа атаулы жалақысы жоғары экономикалық өркендеген өңірлерде болды. Мысалы, Алматыда мұндай кәмелетке толмағандар саны 1 мыңға шаққанда 60,4 болса, Астанада 65,2. Бұндай балалардың көбі Түркістан облысында тіркелген. Бұл азаматтардың табысының төмендеуіне ғана байланысты емес. Түркістан облысы балалар саны ең көп облыс, былтыр жыл басында 911,8 мың кәмелетке толмаған тіркелген (Қазақстан Республикасының 13,6%-ы). Сонымен қатар, облыста көп балалы отбасылар саны көп.
ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеті (ҚР БП ҚС АЕК) жинаған мәліметтер Орталық ғылым академиясында КАО тәрбиеленушілері санының азаю себебін ішінара түсіндіреді. Ведомствоның есептеріне сүйенсек, құқық қорғау органдары ата-аналардың тәрбиелік міндеттерін орындамағаны үшін жиі тексеріп, айыппұл сала бастаған. Яғни, профилактикалық жұмыстар күшейтілді. Баласы панасыз қалуы мүмкін отбасылар тексеріліп, бақылауға алынды. Мәселен, Алматы облысында «Бақытты және қауіпсіз балалық шақ» жобасы жүзеге асырылуда, оның аясында полиция қызметкерлері отбасыларды аралап, балалардың қандай жағдайда тұрып жатқанын тексереді. Алматыда полицейлер ойын-сауық клубтарын мезгіл-мезгіл тексеріп, түні бойы компьютер ойындарын ойнап жүрген балаларды тауып алады. Мұндай жағдайларда ата-аналарға ҚР ӘҚБтК-нің 132-бабы «Кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта ойын-сауық мекемелерінде болуына жол беру» бойынша айыппұл салынуы мүмкін.
Көбіне бала тәрбиесін нашарлатқаны үшін ата-анаға айыппұл салынады. Өйткені, жеткіншек үйде ұйықтамай, қаңғып жүрсе, сабақтан қалса, ата-анасы іздемесе, оның қорғалуына, денсаулығына, білім алуына мүлде алаңдамайды деген сөз. Егер 2018 жылы ҚР-да ҚР ӘҚБтК-нің 127-бабы «Кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу және (немесе) оқыту, құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі міндеттерді орындамау» бойынша 4,1 мың әкімшілік құқық бұзушылық тіркелсе, 2023 жылдың қаңтар–қарашасында олардың саны 2,8 есе өсіп, 11,4 мыңға жетті. Түнгі уақытта клубтағы балаларды анықтау фактілері екі есе өсті: 2018 жылғы 935 жағдаймен салыстырғанда соңғы бір жылда 1,8 мың. Бұл баптар бойынша айыппұлдар отбасы бюджетіне айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін: нашар тәрбие алғаны немесе түнде клубта болғаны үшін ата-анаға 10–20 АЕК көлемінде айыппұл салынуы мүмкін (2023 жылы 34,5 мыңнан 69 мың теңгеге дейін).
Профилактикалық жедел шаралар балаларды үйге қайтарумен ғана емес, ата-аналарға олардың тәрбиеге жауапкершілігін еске салумен де маңызды. Басты мақсат — бала қараусыз қалған кезде келеңсіздіктердің алдын алу. Көптеген жағымсыз сценарийлер бар. Біз олардың тек біреуін — із-түссіз жоғалғандарды санмен көрсетеміз. 2018 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңде із-түзсіз жоғалған балалардың саны 2 есеге дерлік азайып, 426-дан 231 адамға дейін төмендеді.
