2022 жылғы Қаңтар оқиғасы және одан кейінгі көтеріліске шыққандарды жаппай ұстау және полицияның азаптауы туралы хабарламалар ҚР Қылмыстық кодексінің 146-бабы бойынша қозғалған қылмыстық істер санының күрт өсіреді деп күтілген. Алайда, мұндай ештеңе болған жоқ. Оның орнына, ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің (БП ҚС АЕК) мәліметінше, былтыр қаңтар–желтоқсан айларында азаптау бойынша тоқтатылған қылмыстық істер саны өскен. 2022 жылы олардың саны 819 болды, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 236-ға көп. Бұл соңғы жылдардағы «Азаптау» бабы бойынша жабылған істердің ең көбі.
Былтыр жыл соңында сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде (СТБТ) барлығы 101 қылмыстық іс тіркелген. Бұл 2021 жылғыдан сәл аз (102). Ескерту: 2022 жылы өндірістегі қылмыстық істердің саны тоқтатылған істердің санынан сегіз есе аз болды.
Жыл ішінде бұл салада көбірек оқиға тіркелді. Дегенмен, жылдың қорытындысы дәл осылай, өйткені кезеңдегі деректер жинақталып көрсетіледі және кейбір өндірістегі істер тоқтатылса, онда олар кезеңдегі тіркелген істер тізімінен шығарылады.
Азаптау құрбандарының санына келетін болсақ, ресми деректер бойынша 203 адам — 2021 жылмен салыстырғанда (98 адам) 2 есе, ал 2020 жылмен салыстырғанда (50 адам) 4 есе көп. Былтыр зардап шеккендердің арасында 4 әйел мен 5 кәмелетке толмаған жасөспірім болған. Мазақ ету мен соққының салдарынан 4 адам қаза тапты.
Түсіндірейік: БП ҚС АЕК баяндамаларында тек полицияға ғана емес, сондай-ақ осындай қылмыс жасаған азаматтық тұлғаларға қатысты да барлық шағымдар ескеріледі.
2017 жылдан 2023 жылдың сәуіріне дейін барлығы 606 адам азаптау құрбаны болса, оның 58-і сотталған.
Бұл жерде айта кететін жайт, бұл статистика тек сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде (СТБТ) тіркелген және тоқтатылған деп саналмайтын қылмыстық істерге ғана қатысты. Яғни, іс жабылса, ішкі істер министрлігіне азапталдым деп шағыммен жүгінген адамдар енді ресми түрде азаптау құрбандары болып саналмайды және нәтижесінде олар БП ҚС АЕК баяндамасында ескерілмейді. Мұны 2022 жылға арналған егжей-тегжейлі есептерден көруге болады.
Мәселен, былтыр қаңтар–сәуір айларында тіркелген қылмыстық істер бойынша азаптау құрбандарының саны 421 адамды құраса, ай сайын олардың саны азайып, жыл соңына дейін 203 адамға жеткен. Нәтижесінде 2022 жылдың қаңтар–желтоқсан айларында жалпы 203 адам ғана азапталған болып есептеледі.
Азаптау кезінде ұрып-соғу мен қорқыту құрбандарының шынымен де көп екенін азаптауларға қарсы үкіметтік емес ұйымдар коалициясына жүгінулердің статистикасы да дәлелдейді. Былтыр қаңтар–қазан айларында құқық қорғаушыларға 265 қазақстандық жүгінсе, оның 249-ы азаптауларға шағымданған. 2020 жылдан бастап заңгерлерге жүгінген қоғамдық және үкіметтік емес ұйымдардың саны артып келеді. Пандемияның бірінші жылында осындай 208 өтініш (89,1% көбейген), 2021 жылы — 233 (12% көбейген), 2022 жылы — тағы плюс 6,9% көбейді.
2022 жылы Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі уәкілдің кеңсесіне қазақстандықтар азаптауларға қатысты шамамен бес есе көп шағым түсірген. Омбудсменге азаптаулар бойынша 447 шағым түсті (2021 жылы 100 шағым болған).
Омбудсмен 2022 жылғы есеп беру баяндамасында «азаптау мен қатыгездік түзеу мекемелеріндегі жасырын қылмыс болып қала береді. Тәжірибе көрсеткендей, өтініш берушілердің оларға қатысты азаптау немесе қатыгездік қолдану туралы дәлелдерін растау пайызы төмен деңгейде. Осылайша, соңғы бес жарым жылдағы статистика тіркелген істердің 95 пайыздан астамы оңалту белгілері бойынша тоқтатылғанын көрсетеді».
Ресми түрде тергеу изоляторларындағы немесе түрмелердегі азаптаулар бойынша қылмыстық істердің негізгі бөлігінің аяқталмай қалуының әртүрлі себептері бар. Көбіне жәбірленушілер жарақат алуына қарамастан, ұрып-соғу фактісін дәлелдей алмайды. Азаптау бейнекамерасы бар бөлмеде болса да, жазба бір ай ғана сақталады.
«Біздің ойымызша, Қазақстанда полиция бөлімшелерін үздіксіз бейнебақылау, жауап алуды бейнежазбаға түсіру сияқты профилактикалық әдістерді енгізу бейнежазбалар ұзақ уақыт сақталған жағдайда ғана нәтиже береді. Мысалы, қоғамдық тәртіпке әсер ететін деректер кемінде жеті жыл сақталады», — делінген ҚР адам құқықтары жөніндегі уәкілінің баяндамасында.
Бірнеше жылдан бері омбудсмен мекемесі азаптаулар бойынша қылмыстық істерді тергеу құқығын Ішкі істер министрлігінен әлдебір бейтарап органға беру керектігін айтып келеді. 2022 жылы бұл бастама түпкілікті қабылданып, биыл 1 қаңтардан бастап мұндай істерді тергеу функциялары Бас прокуратураға берілді.
Өткен кезеңде қаралған қылмыстық істердің (819 жабылған және 101 тіркелген) барлығын қоса алғанда, былтыр сотқа тек 10 іс жолданған.Оларға 32 сотталушы тартылған, олардың барлығы мемлекеттік қызметкерлер. Олардың төртеуі қылмыстық-атқару жүйесінің қызметкері, екеуі сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметте жұмыс істеген, тағы 26 адам Ішкі істер министрлігі қызметкерлері.
Биыл алғашқы үш айда сотқа 7 қылмыстық іс түсіп, олар бойынша пагондағы 20 қызметкерлері айыпталуда. Оның ішінде 12 адам ҰҚК қызметкерлері болса, қалғандары Ішкі істер министрлігінің түрлі қызметтерінде жұмыс істеген.
2022 жылғы азаптауларға қатысты ең атышулы сот істерінің бірі тәртіпсіздіктер кезінде ұсталып, кейін үтікпен азапталған Жетісу облысының тұрғыны Азамат Батырбаевтың оқиғасы болды. Биыл ақпан айында Талдықорған қалалық соты бес полицейді Батырбаев пен тәртіпсіздікке қатысушы тағы 22 адамды азаптағаны үшін кінәлі деп тапты. Ішкі істер министрлігінің бұрынғы екі қызметкері 4 жылға, біреуіне 3,5 жылға бас бостандығынан айыру, тағы екеуіне осы бап бойынша мүмкін болатын ең төменгі мерзім — әрқайсысына 3 жылдан бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалды. Бұл ақпарат азаптауға қарсы үкіметтік емес ұйымдар коалициясының сайтында жарияланған. Үкімнің өзі Жоғарғы соттың үкімдерінің анықтамалығында жоқ.
