Халықтың қартаюы — XXI ғасырдағы басым үрдістердің бірі. Мұның қоғам үшін маңызды және ауқымды салдары бар. Халықтың жалпы санындағы егде жастағы адамдардың үлесінің артуы барлық елдерде дерлік байқалады. БҰҰ болжамы бойынша, алдағы онжылдықтарда 65 және одан жоғары жастағы адамдар саны дүние жүзінде екі еседен асады: 2021 жылғы 761 млн-нан 2050 жылы 1,6 млрд адамға дейін жетпек. 80 жастан асқандар саны бұдан да жылдам өседі.
Халықтың қартаюы біздің заманымыздың айқындаушы жаһандық үрдісі болып қала береді. 2021 жылы туғаннан күтілетін өмір сүру ұзақтығы 1950 жылмен салыстырғанда 25 жылға ұзағырақ. Сонымен қатар, әйелдер өмір сүру ұзақтығы бойынша ерлерден бес жылға алда келеді.
Әлемдік халықтың қартаюына байланысты қарт адамдарды зейнеткерлікке шыққаннан кейін лайықты өмір сүру құралдарымен қамтамасыз ету маңызды болады. Дүние жүзінде қаржыландыру принципі бойынша зейнетақы жүйесінің екі классикалық түрі бар: үлестіруші және жинақтаушы.
Зейнеткерлер саны ұдайы өсіп отырғандықтан, қазіргі әлеуметтік-экономикалық үлгіде бөлуші зейнетақы жүйесіндегі мемлекеттік зейнетақы қорлары болашақ зейнеткерлер алдындағы әлеуметтік міндеттемелерін орындамау қаупіне ұшырауы мүмкін.
Мысалы, бүгінде әлемде қарттықтың демографиялық ауыртпалық коэффициенті БҰҰ мәліметтері бойынша 15,1%-ды құрайды. Болашақта коэффициенттің мәні жылдан-жылға тек өседі. Мәселен, 2025 жылы — 16,1%, 2030 жылы — 18,2%, 2040 жылы — 22,6%, 2050 жылы — 26,3% болмақ. Қарттықтың демографиялық ауыртпалық коэффициенті — бұл жалпы экономикалық белсенді емес жастағы (яғни, 65 жастан жоғары) егде жастағы адамдар санының еңбекке қабілетті жастағы (яғни, 15-64 жас) санына қатынасы. Басқаша айтқанда, бұл коэффициент бір әлеуетті қызметкер қанша зейнеткерге қолдау көрсетуге тура келетінін көрсетеді.
Мұндай жағдайларда көптен күткен зейнетақыны лайықты қамтамасыз ете алатын жинақтаушы зейнетақы жүйесі ең өзекті.
ҚР-да да жағдай бүкіл әлемдегідей: халықтың қартаюы байқалады. Мәселен, 2022 жылдың басында 65 және одан жоғары жастағы әйелдердің үлесі 10,1%-ға жетті, ал он жылда ол небәрі 8,2%-ды құрады. Сонымен қатар, онжылдықта 65 жастан асқан ерлердің үлесі 4,8%-дан 6,1%-ға дейін өсті.
Сонымен қатар, БҰҰ болжамы бойынша, Қазақстанда да қарттықтың демографиялық ауыртпалық коэффициенті артады. Мәселен, 2022 жылы бұл коэффициенттің мәні 12,9% құрады. 2025 жылға қарай арақатынас 14,1%-ға, 2030 жылға қарай — 15,9%-ға, 2040 жылға қарай — 17,1%-ға, 2050 жылға қарай — 19%-ға жетеді.
Осы үрдісті ескере отырып, ҚР-дағы жинақтаушы зейнетақы жүйесі ең ұтымды нұсқа екені көрінеді, өйткені ол мемлекеттік бюджетке түсетін ауыртпалықты азайтып, келешекте жиынтық зейнетақының мөлшерін ұлғайта алады. Еске сала кетейік, 1998 жылы Қазақстанда үлестіруші зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне кезең-кезеңімен көшу басталды. Болашақта халықтың өмір сүру ұзақтығының ұлғаюы жағдайында қаржыландырылатын құрамдас бөліктің рөлі тек өседі.
Әлемде халықтың қартаюын ескере отырып, үлестіруші зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу үрдісі кең тараған. Мәселен, егер 2001 жылы зейнетақы жүйесі активтерінің үлесі 62%-ды құраса, 2021 жылы бұл көрсеткіш 46%-ға дейін төмендеді. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі активтерінің үлесі тиісінше 38%-дан 54%-ға дейін өсті.
Соңғы он жылда жинақтаушы құрамдас бөлігі бар зейнетақы қорларының активтері жылына 9,0% өссе, үлестіруші түріндегі зейнетақы қорларының активтері жылына небәрі 4,8% өсті.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әлемнің көптеген дамыған елдерінде бар. АҚШ, Австралия, Дания, Швеция, Гонконг, Үндістан, Чили, Индонезия, Сингапур және басқалары сияқты жинақтаушы зейнетақы жүйесі бар елдерді атауға болады. Халықтың қартаюын ескере отырып, жинақтаушы зейнетақы жүйесі зейнеткерлік жастағы адамдардың лайықты өмір сүруінің ең жақсы кепілі болып табылады.
