2023 жылғы 3 наурыздан бастап Қазақстанда ҚР азаматының өзін банкрот деп тану құқығын көздейтін заң қолданылады. Жеке тұлғаның банкроттыққа ұшырауы — халықтың қарызын шамадан тыс жүктеу мәселесін шешу құралдарының бірі. Барлығы үш процедура ұсынылады: соттан тыс банкроттық, соттық банкроттық және төлем қабілеттілігін қалпына келтіру.
Бір жылдан кейін, 2024 жылдың 19 маусымында заңға енгізілген түзетулер заң жүзінде бекітілді. Атап айтқанда, банкроттық рәсімі қазақстандықтар үшін қолжетімді бола түсті. Түзетулер ағымдағы жылдың 25 тамызынан бастап күшіне енді. Енді соттан тыс және сот тәртібімен банкроттық рәсімдерінде қарызды өтемеу мерзімін есептеу кезінде 1 АЕК-тен төмен міндеттемелер бойынша төлем есепке алынбайды; коллекторлық агенттікке бекітілген шарттар бойынша қайтармау мерзімі соңғы төлем жасалған күннен бастап құқық (талап) басқаға берілгенге дейін есептеледі; орындалмаған міндеттемелерді шешу бойынша шаралар қабылдауды растау, егер олар бойынша 12 айдан астам төлемдер болмаса, талап етілмейді. Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру процедурасы, өз кезегінде, міндеттемелер бойынша мерзімі өткен кезде және мүлік болмаған кезде, бірақ тұрақты табыс болған кезде қолданылады; борышкердің төлем қабілеттілігін қалпына келтіру жоспары бекітілгеннен кейін елден тыс жерлерге шығуға мүмкіндігі бар.
2024 жылғы 19 қазанда 266 млрд теңге сомасына банкрот деп тану туралы 124,5 мың өтініш қабылданды, бұл ретте оның 75%-ы (200,6 млрд теңге сомасына) бас тартылды. Банкроттықтан бас тартудың негізгі себептері өтініш берушінің анықталған мүлкі, сондай-ақ төлемнің мерзімі мен сомасына сәйкес келмеуі болды.
42,1 млрд теңге сомасына 17,5 мың өтініш бойынша банкроттық деп тану мақұлданды. 4,8 млрд теңгені құрайтын тағы 3,7 мың өтініш қаралуда.
Банкроттық туралы өтініштердің жартысынан көбі 18 бен 41 жас аралығындағы өтініш берушілер: 73,5 мыңы 42 жастан 65 жасқа дейінгі (48,6 мың) және 66 жастан 88 жасқа дейінгі (бар болғаны 2,5 мың) өтініш берушілер. Жынысы бойынша банкроттыққа 64,2 мың өтінішті ерлер, 60,3 мыңын әйелдер берген.
Банкрот деп тану туралы барлық өтініштердің үштен бір бөлігі ҚР оңтүстік өңірлеріне — Түркістан (15,2 мың), Жамбыл (9,8 мың) және Қызылорда (9,1 мың) облыстарына, сондай-ақ Шымкентке (6,4 мың) тиесілі болды. Өтініштердің едәуір саны Алматы облысында (14,8 мың), сондай-ақ Алматыда (10,5 мың) және Астанада (8,6 мың) берілді.
Жалпы, ел бойынша өтініш бергендердің тек 14%-ы ғана банкрот деп танылды, ал өңірлік бөліністе мақұлданған өтініштердің ең көп үлесі Абай облысына тиесілі болды: 20,6%. Одан кейін Астана мен Қостанай облысы: әр өңірде 17,8%. Оң шешімдердің ең аз үлес салмағы Ұлытау (6,7%), Түркістан (8,3%) және Батыс Қазақстан (9,6%) облыстарында байқалды.
Қараудағы банкрот деп тану туралы өтініштерге келетін болсақ, оның 2,6 мыңын 18 бен 41 жас аралығындағы өтініш берушілер, тағы 1,1 мыңын 42 мен 65 жас аралығындағы өтініш берушілер берді, ал 66 мен 88 жас аралығындағы өтініш берушілерге тек 31 өтініш келді. Гендерлік бөлініс бойынша банкроттық туралы 2 мыңға жуық ерлер және 1,7 мың әйелдердің өтініштері қарастырылуда.
Өңірлердің бөлінісінде қараудағы ең көп өтініш Алматы облысында тіркелді: 414. Одан кейін Түркістан облысы мен Алматы: тиісінше 381 және 303 өтініш.
Азаматтардың несиеленуі Қазақстан үкіметін қатты алаңдатады. Атап айтқанда, біз «жалақыға дейінгі қарыздардың» өте жоғары мөлшерлемелері туралы айтып отырмыз. Мұндай МҚҰ шекті мөлшерлемелер мен микрокредит сомаларын шектей бастады.
Жыл басынан бері жеке тұлғалардың (жеке кәсіпкерлерді қоспағанда) Қазақстан Республикасының МҚҰ алдындағы 90 күннен астам мерзімі өткен берешегі 1,5 еседен астамға өсіп, соңында 111,7 млрд теңгені құрады. 2024 жылдың тамызы. 90 күннен астам мерзімі өткен шағын несиелердің үлесі жыл басынан бері 6,6%-дан 9,5%-ға өсті. Бұл, әсіресе, Қазақстан Республикасының ЕДБ жеке тұлғаларға 90 күннен астам мерзімі өткен, соңғы жылдары үлесі несие портфелінің 4%-дан аспаған қарыздары аясында байқалады.
