2023 жылғы 1 наурыздағы жағдай бойынша, БЖЗҚ салымшыларының жеке шотындағы зейнетақы жинақтары 15,1 трлн теңгеге жетті. Былтырғы сәйкес уақытпен салыстырғанда зейнетақы жинақтарының көлемі бірден 11,4% немесе 1,5 трлн теңгеге өсті.
Көрсеткіштің өсуі жарналар түріндегі кіріс ағындары есебінен, сондай-ақ инвестициялық кіріс есебінен қалыптасты.
Жинақтардың өсуі жарналардың барлық түрлері бойынша байқалады. Осылайша, міндетті зейнетақы жарналары (МЗЖ) бойынша жинақ көлемі 11,1% өсіп, 14,7 трлн теңгеге жетті, бұл қазақстандықтардың барлық жинақтарының 97%-ын құрайды. Міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары (МЗЖ) бойынша зейнетақы жинақтары бір жылда 21% өсіп, 466,4 млрд теңгені құрады. Бұл ретте ең көп өсім (жылына 2 еседен астам) 3,8 млрд теңгені құраған ерікті зейнетақы жарналары (ЕЗҚ) болды.
Өңірлер бойынша зейнетақы жинақтарының ең көп мөлшері Алматыда: 2,8 трлн теңге немесе республикадағы жалпы көлемнің 18,5%-ы. Одан кейін Астана: 1,4 трлн теңге. Үздік үштікті Қарағанды облысы жапты: 1,2 трлн теңге.
Зейнетақы жинақтарының көлемі бойынша көш бастаған бес аймаққа Шымкент (1,2 трлн теңге) мен Шығыс Қазақстан облысы (832,5 млрд теңге) да кірді.
Айта кету керек, ҚР-да көп деңгейлі зейнетақы жүйесі жұмыс істейді. Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып жеке жинақтау қағидаттарына негізделген жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшуді бастады.
1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» ҚР Заңына сәйкес елімізде зейнетақы реформасы жүзеге асырыла бастады. Оның негізгі мақсаты — экономикалық өсуді ескеретін қаржылық тұрақты жүйені және зейнетақы жарналарын дербестендірілген есепке алу арқылы еңбек жарнасын зейнетақымен теңестіретін әділетті жүйені құру.
2023 жылы ҚР жинақтаушы зейнетақы жүйесі өзінің 25 жылдық мерейтойын атап өтуде, яғни ол өзінің дамуының жартысынан көбінен өтті. Жүйенің толық циклі оған кемінде бір ұрпақтың қатысуы үшін 40 жылды құрайтыны белгілі.
Қазіргі жағдайда зейнетақы төлемдерінің көздерін әртараптандыру принципі (жүйе зейнетақы төлемдерінің бірнеше көздерін қамтыған кезде) қазақстандық зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығын сақтауға және зейнетақы кірісінің жоғары деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Жоғарыда айтылғандай, ҚР-да көп деңгейлі зейнетақы жүйесі жұмыс істейді:
- бірінші деңгейге мемлекеттік бюджеттен төленетін зейнетақы төлемдері кіреді (ынтымақты және базалық зейнетақы төлемдері);
- екінші деңгей — жұмыскерлер үшін 10% міндетті зейнетақы жарналарын (МЗЖ) және жұмыс берушілер үшін зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істейтін қызметкерлер табысының 5% мөлшерінде міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын (МЗЖ) қамтитын міндетті қаржыландырылатын жүйе;
- үшінші деңгей — ерікті жинақтаушы жүйе, ол ерікті зейнетақы жарналары (ЕЗЖ) есебінен зейнетақы төлемдерін қамтиды.
Бұрын жазғанымыздай, әлемде де, ҚР-да да халықтың қартаюы жағдайында зейнетақымен лайықты қамтамасыз ете алатын жинақтаушы зейнетақы жүйесі өзекті мәселе. Қазақстанда, БҰҰ болжамы бойынша, 2050 жылға қарай Ж. Боже-Гарнье — Э. Россеттің демографиялық қартаю шкаласы бойынша демографиялық қарттықтың өте жоғары деңгейі болады: 60 жастан асқан адамдардың үлесі 18,5%-ға жетеді. 2050 жылға қарай орта есеппен әрбір бесінші қазақстандық 60 жастан асқан болады.
Осы үрдісті ескерсек, ҚР-дағы жинақтаушы зейнетақы жүйесі ең жақсы нұсқа, өйткені ол мемлекеттік бюджетке түсетін ауыртпалықты азайтып, келешекте жиынтық зейнетақының мөлшерін ұлғайта алады. Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы жүйесін қалыптастырудың негізгі күндері төмендегі инфографикада берілген.
Еске сала кетейік, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу Қазақстандағы жергілікті үрдіс емес, әлемдік үрдіс. Бұл жүйеге көшкен елдердің саны артып келеді. Егер 2001 жылы зейнетақы жүйесі активтерінің үлесі 62%-ды құраса, 2021 жылы бұл көрсеткіш 46%-ға дейін төмендеді. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі активтерінің үлесі тиісінше 38%-дан 54%-ға дейін өсті.
