Жыл сайын қазан айының ортасында дәрігерлер мен әлеуметтік қызметкерлер Дүниежүзілік хоспис және паллиативтік көмек күнін атап өтеді. Бұл күні медициналық қауымдастықтар емделмейтіндерге қамқорлық пен қолдау көрсету мәселелеріне назар аударады. Жаһандық деңгейде паллиативтік көмек қоғамдағы ең қанағаттандырылмаған қажеттіліктердің бірі. Дүниежүзілік банк сарапшыларының есебінше, паллиативтік көмекке мұқтаж адамдардың тек 12%-ы өмірінің соңында мұндай қолдауды алады. Дүние жүзінде 18 млн-ға жуық адам ауыртпалықсыз және тиісті күтімсіз азаптан өледі.
Қазақстанда да жағдай сондай. Елімізде де басқа дамушы елдерде кездесетін проблемалар бар — қаржы тапшылығы, кадр тапшылығы. ҚР-да 107,4 мыңнан астам адам паллиативтік көмекке мұқтаж. Бұл соншалықты аз емес — ел халқының 0,5%-ы. Парламент мәжілісінің депутаттық тобының қорытындыларына сүйенсек, ҚР-да ауруды басудың нақты саясаты жоқ, соның салдарынан науқастардың басым көпшілігі ауырсынуды ұстай алмай, азаппен өледі.
Паллиативтік көмектің негізгі бағыттарының бірі онкологиялық науқастарды терминалдық кезеңде қолдау. Дегенмен, қатерлі ісік адамды өмірдің соңын қиындататын жалғыз ауру емес. Қазақстандық паллиативтік көмек қауымдастығының (ҚПКҚ) статистикасына сүйенсек, онкологиялық аурулар паллиативтік науқастардың жалпы санының 41%-ын ғана құрайды. 14%-ы инсульттан немесе цереброваскулярлық бұзылыстардан қайтыс болайын деп жатқандар, 12%-ы өкпе ауруларына байланысты қиын жағдайда болса, барлық паллиативтік науқастардың 9%-ы психикалық бұзылулардан зардап шегеді.
Қазақстандағы қайтыс болу құрылымында бірінші орынды қан айналымы жүйесі аурулары алады. Биыл бірінші жартыжылдықта инфаркт пен инсульттан қайтыс болғандардың үлесі 22,8% немесе 14,5 мың адам болды. Қатерлі ісіктен қайтыс болғандардың үлесі әлдеқайда аз: 10,5%. Биыл және былтыр онкологиялық аурулардан қайтыс болғандардың саны азайғанын мойындаған жөн. 2022 жылы онкологиялық аурулардан қайтыс болу 13,8 мың жағдайды (3,7% азайған) құрады, биыл қаңтар-маусымында 6,7 мың адам қайтыс болды (былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда 0,6% азайған).
2023 жылдың бірінші жартыжылдығында онкологиялық аурулардан ең көп өлім Алматы (759), Қарағанды (513) және Түркістан (447) облыстарында тіркелді. Қайтыс болу бойынша бірінші орында өкпе ісігі. «Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институты» АҚ мамандарының мәліметінше, Қазақстанда бұл дерттен күніне 6-7 адам қайтыс болады.
Паллиативтік көмек стационарлық және үйде күтім жасау болып екіге бөлінеді. Қазақстанда бар болғаны 30 жеке және мемлекеттік хоспис бар, жалпы ауруханалар жанындағы паллиативтік көмек бөлімшелерімен бірге 218 осындай медициналық мекеме бар, олар өліп жатқандарға көмек көрсетеді. Біздің елдегі хоспистердің жағдайы қиын. Мәселен, Алматыда жаңа хоспис ғимараты бұрыннан керек. Үш жыл бұрын жобалық-сметалық құжаттама дайындалған. Осы уақыт ішінде құрылысқа ақша бөлінбеген, қазір жобалық-сметалық құжаттаманың мерзімі өтіп, жобаны әзірлеуге тағы да қаражат қажет.
БАҚ-та айтылған ҚПКҚ төрайымы Гүлнар Күнированың айтуынша, қазіргі хоспистердің инфрақұрылымы шын мәнінде ауыр. Көптеген ғимарат мұндай бөлімшелер үшін жарамсыз, оларда лифтілер, жеке санузел және т.б. жоқ. Жыл сайын барлық мамандандырылған жабдықтарды — мүгедектер арбаларын, функционалды кереуеттерді, жүруге арналған арбаларды, жуынуға арналған құрылғыларды жаңарту қажет. Дегенмен, хоспистердің жаңаларын сатып алуға жағдайы жоқ — паллиативтік көмектің белгіленген тарифі тым төмен. Биыл стационарға жатқызылған адамға 11,9 мың теңге, ал үйде емдеуге 7,6 мың теңге қарастырылған.
Жыл сайын депутаттар да, мамандандырылған бірлестіктердің мүшелері де үкіметке хат жазып, соңғы күндерін, айларын, жылдарын қиналмай өткізуге көмектесетін паллиативті науқастарға көңіл бөлуді сұрайды. Мемлекеттік қолдау жеткіліксіз. Сондықтан еріктілер мен қайырымдылық ұйымдары жұмылдырылады. Мысалы, Birgemiz қоры алматылық мобильді паллиативтік көмек көрсету топтары үшін қайырымдылық жинайды. Ақшаға матрас, оттегі концентраторы, жүруге арналған арба, мүгедектер арбасы, жиналмалы ванна керек.
Мұндай науқастардың отбасылары әдетте көптеген қаржылық қиындықтарға тап болады. Ауыр науқас жақындарына күтім жасау үшін оларға қымбат құрал-жабдықтар (мысалы, функционалдық кереует немесе мүгедектер арбасы) қажет болғандықтан, олар емханаларда тұрақты және еш қиындықсыз ауырсынуды басатын дәрі ала алмайды. Алғашқы медициналық-санитарлық көмек қызметтері мен онкологиялық орталықтар арасында үйлестіру жеткіліксіз. Алматы қалалық паллиативтік көмек орталығының мамандары емханаларда құрамында есірткі заттары бар ауруды басатын дәрілердің айналымына қатысты бұйрықтардың әлі де бұзылып жатқанын айтады. Атап айтқанда, емханаларға келетін науқастардың туыстарына рецепт алу үшін жасанды кедергілер жасалуда. Олар онкологиялық орталықтан қосымша талондар, онкологтың ұсыныстары және опиоидты препараттарды тағайындауға рұқсат алуы заңсыз талап етіледі. Сегіз жыл бұрын Қазақстанда ауыруды басатын дәрілердің бос ампулалары мен көпіршіктерін беру талабы жойылғанына қарамастан, емхана дәрігерлері жаңа дәрі-дәрмек алу үшін туыстарынан есеп талап етуді жалғастыруда. Сарапшылар қазақстандық дәрігерлердің арасында опиодофобия (есірткі ауруын басатын дәрілер алатын паллиативтік науқастарға жасанды кедергі жасау) бар екенін мойындайды. Бұл құрамында есірткі заттары бар дәрілік заттардың айналымына, сақталуына және берілуіне қойылатын жоғары талаптарға байланысты.
Қазақстандағы паллиативтік көмектің тағы бір жүйелі проблемасы — бұл көмекші медицина саласындағы кадрлардың тапшылығы. Біріншіден, еліміздегі медициналық университеттер тек паллиативтік көмекке маманданатын дәрігерлер мен медбикелерді дайындамайды. Екіншіден, мұндай мамандардың жалақысы төмен және жұмыстан қажып қалу қаупі бар.
