Биыл жыл ортасында Қазақстанда зергерлік бұйымдарды міндетті цифрлық таңбалауға қатысты жаңа талаптар күшіне енеді. Жаңашылдық қазақстандық зергерлердің басты мәселесін шешуге көмектесуі тиіс — барлық заңсыз өндірушілер мен сатушыларды көлеңкеден шығарып, тең шарттарда бәсекелестікке әкелуге ықпал етпек. Қазақстан зергерлері лигасының жетекшісі Қайсар Жұмағалиевтің айтуынша, заңды түрде жұмыс істейтін қазақстандық өндірушілердің зергерлік бұйымдар айналымының үлесі өте аз — бар болғаны 2%.
«Жылдық айналымы триллиондаған Қазақстанның зергерлік бұйымдар нарығында тауар көлемінің 98%-ын контрабандалық және контрафактілік өнімдер құрайды. Мемлекет жыл сайын миллиондаған салықты жоғалтады. Осы саламен айналысатын мыңдаған азаматтар „конвертте“ жалақыға келіседі. Жүздеген мың тұтынушылар күмәнді сападағы зергерлік бұйымдарды сатып алады. Бұл схемада миллиондаған доллар заңсыз жолмен алынған табыстар жылысталады», — дейді салалық қауымдастықтың басшысы.
Сарапшының айтуынша, Қазақстандағы мұндай жағдай 2014 жылы зергерлік өнеркәсібін лицензиялау жүйесі жойылғаннан кейін орын алған. Бастапқыда бұл идея бизнеске кедергілерді азайтуды көздеді, бірақ нәтижесінде Ресей, Түркия, Қытай және Қырғызстаннан контрабандалық өнімдердің толқыны елді басып қалды. Қайғылы нәтиже: саладағы мемлекеттік бақылау толығымен жоғалды.
Қайсар Жұмағалиевтің алдын ала есептеулері бойынша, қазір елімізде айына 300 мыңға дейін өнім шығаратын 10-15 ірі жерасты зергерлік цехтары жұмыс істейді. Шығу тегі белгісіз шикізаттан жасалған жүзік, шынжыр, сырға, кулондар ресейлік, түрік және еуропалық зергерлік брендтердің атын жамылып сатылады.
Алайда заңды түрде жұмыс істейтіндер үшін жағдайды оптимистік деп атауға болмайды. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының ресми деректеріне сүйенсек, соңғы екі жылда елімізде зергерлік бұйымдардың өнеркәсіптік өндірісі тоқырауда. 2022 жылдың қаңтар–желтоқсан айларында өнеркәсіп өндірісінің индексі бойынша секторда нақты мәнде өнім өндіру 0,8% азайған, былтыр тағы 17,8% төмендеуі байқалды.
Ақшалай тұрғыда зергерлік өнеркәсібі 2019 жылдан 2022 жылға дейін өсті. Бірақ бұл көрсеткіш бірден 61,8% өскен 2021 жылы ғана маңызды деп атауға болады (өнімнің нақты физикалық көлемі содан кейін 53,8% өсті). Басқа жылдары өсім шамалы болды, ол инфляция деңгейіне де жеткен жоқ. Былтыр сала үшін табысты болды деп айту қиын. Физикалық және өзіндік құны да төмендеді (минус 9,9%).
Жалпы, 2023 жылы Қазақстанның зергерлік өнеркәсібі бар болғаны 1,2 млрд теңгенің немесе ҚР Ұлттық банкінің орташа жылдық бағамы бойынша 2,6 млн АҚШ долларынан сәл астам соманың өнімін өндірді. Бұл Қазақстанға әкелінетін импорт өнімдерінің құнынан бірнеше ондаған есе аз.
ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің былтыр қаңтар–қарашадағы есептері осы кезеңде елге заңды түрде 152,5 млн АҚШ долларына түрлі зергерлік бұйымдар, тағы 35,7 млн АҚШ долларына сәндік зергерлік бұйымдар әкелінгенін көрсетеді. 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда ақшалай көріністе 1,7 есе өсім байқалды. Алайда, зергерлік бұйымдардың құндық көлемінің динамикасы импорттың физикалық көлемінің көрсеткіштерімен сәйкес келмейді. Ол бес есеге жуық төмендеді. Бұл Ресейден келетін жеткізілімдердің қысқаруымен байланысты.
Цифрлық таңбалауды енгізудегі басты мақсат — заңсыз бизнесті көлеңкеден шығару, тауардың сапасы үшін күресу, тұтынушыларды контрафактілік өнімдерден қорғау. Темекі, аяқ киім, дәрі-дәрмектің кейбір түрлерін міндетті түрде таңбалауды енгізген қазақстандық заң шығарушылар да осыған ұмтылды, айтпақшы, алғашқы нәтижелерін көрсетіп үлгерді. ҚР Қаржы министрлігінің мәліметінше, 2021 жылғы 1 қарашадан бастап аяқ киімді таңбалау талаптары енгізілгеннен кейін 3,7 мың қатысушы тауар өндірушілері Тауарларды таңбалау және қадағалап отырудың ақпараттық жүйесінде (ТТҚ АЖ) тіркелген. Бұл кедендік төлемдер мен ҚҚС түсімдерін 2021 жылғы 7,8 млрд теңгеден былтыр жыл соңында 30,7 млрд теңгеге дейін арттыруға мүмкіндік берді. Бастапқыда инновацияның біршама қарсылығына қарамастан, ірі экспорттаушылар Қазақстанның талаптарын қабылдап, түзетіп отырды. Қытай мен Өзбекстанның заңды жеткізушілері аяқ киімге таңбалау кодын тегін қолдануға және барлық қажетті ақпаратты беруге дайын екендіктерін білдірді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда пилоттық режимде дәрілік заттарға, мотор майларына, сыраға цифрлық таңбалауды енгізу енгізілуде. Зергерлік өнеркәсібінде «пилот» 2022 жылдың наурыз айында жарияланды. Содан кейін тауарларды таңбалау және қадағалау жөніндегі Бірыңғай оператор өндірушілерді экспериментке қатысуға және жаңа талаптарды енгізуге дайындалуға шақырды. Жыл бойына барлығына тақырып бойынша семинар-тренингтер өткізілді. Бір жарым жыл дайындалуымыз керек еді. ҚР Индустрия және құрылыс министрлігінің мәліметінше, әлі күнге дейін таңбаланбаған зергерлік бұйымдардың қалдықтарын сатуға рұқсат етілген және таңбалаудың жаңа талаптары күшіне енгеннен кейін ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер енгізу жоспарлануда. Қазақстанда және арнайы кодтары жоқ «зергерлік бұйымдарды» сату үшін айыппұлдар енгізілді.
