2023 жылғы 3 сәуірде Орталық коммуникациялар қызметінің алаңында өткен брифингте энергетика министрі м. а. Болат Ақшолақов өндіріс көлемі артқанымен, елде дизель отынының тапшылығы туындап отырғанын атап өтті. Жалпы, 2022 жылы дизель отынының да, бензиннің де өндірісі рекордтық көрсеткішке жетті: дизель отыны өндірісі 8,5%, 5,4 млн тоннаға дейін, бензин — 3,1%, 5 млн тоннаға дейін көбейді.
Еске салайық, мұнай өнімдері өндірісінің айтарлықтай өсуі 2017-2018 жылдардан кейін, барлық үш отандық мұнай өңдеу зауытын қайта құру және жаңғырту бағдарламасы аяқталғаннан кейін болды. Жаңғырту нәтижесінде жеңіл мұнай өнімдерінің өндірісі өсті: бензин — 2 еседен астам, авиакеросин — 3 есе, дизель отыны — 1,3 есе ұлғайды, бұл өз кезегінде, кем дегенде теориялық тұрғыда, отандық сұранысты толық қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Іс жүзінде мұндай өсімге қарамастан Қазақстан жанармай тапшылығына тап болып отыр. Бұл жағдайдың себебі тұтынудың айтарлықтай өсуі. ҚР Энергетика министрлігінің мәліметінше, тұтыну өсімі ашық түсті мұнай өнімдерінің барлық түрлері бойынша байқалады. Биыл наурыз айының қорытындысы бойынша, дизель отыны тұтыну былтырғы сәйкес кезеңімен салыстырғанда 15% артқан. Соның салдарынан елде 850 мың тоннаға дейін жанармай тапшылығы туындауы мүмкін.
Жанармай тапшылығының негізгі және аса маңызды себебі отандық отынның шетелге кетуіне әкелетін транзиттік тасымалдың өсуі — ҚР-дан көрші және көрші емес елдерге экспортталады. Көлік құралдарымен (жартылай тіркемесі немесе тіркемесі бар тракторлар) транзиттік тасымалдау көлемі жылдан жылға өсіп келеді. Қолда бар соңғы деректерге сәйкес, автокөлікпен жүкті транзиттік тасымалдау көлемі бір жылда 31,5% өсті (2021). Қазақстан арқылы транзиттік тасымалдаудың үздіксіз және қарқынды өсуі отандық мұнай өңдеу зауыттарын жаңғыртудың аяқталуымен тұспа-тұс келді. Бұған дейін динамика біркелкі емес, өсу мен құлдырау кезеңдері болды (диаграмманы қараңыз). Нәтижесінде транзиттік ағынның жоғары қарқыны ҚР ішінде импорт есебінен жабылатын жанармайдың жасанды тапшылығына әкеп соқтырады.
Бір жағынан, Қазақстанның аймақтағы негізгі көлік торабына айналуын өте оңды — республика бұған ұмтылды. Екінші жағынан, басқа да проблемалар мен инфрақұрылымға ауыртпалық түсіруден ҚР-ға шетелден келетін жүк көліктері елде жанармай құйып қана қоймайды, барынша толтырып әкетеді.
Отандық мұнай өнімдерінің елден бұлай кетуіне бағаның диспропорциясы себеп болып отыр. Қазақстанда бензин мен дизель отынының құны көптеген елдермен, соның ішінде көршілерімізбен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Мәселен, GlobalPetrolPrices.com сайтының мәліметінше, Қазақстанда 27 наурыздағы жағдай бойынша, бензиннің орташа құны литріне 0,469 АҚШ доллары (212,6 теңге) болса, Ресейде ол 43,7% (0,674 АҚШ доллары) қымбаттаған немесе 305,48 теңге, Қырғызстанда 47,5% қымбат (0,692 АҚШ доллары немесе 313,6 теңге), ал Өзбекстанмен айырмашылық 2 еседен астам (0,945 АҚШ доллары немесе 428,5 теңге) болды.
Салыстырмалы түрде жасанды тапшылыққа әкеліп отырған транзит арқылы «табиғи» түрде сыртқа кетуден бөлек, «сұр» контрабандалық жолмен Қазақстаннан бензин мен дизель отынын әдейі шетелге әкету фактілері де жеткілікті. Бұл ретте жүк көліктері рұқсат етілген нормадан артық жанармай құйып қана қоймай, мұнай өнімдерін экспорттау үшін қосымша цистерналармен жабдықталған. Еске салайық, биыл 31 қаңтардан бастап Қазақстанда жанармайды автокөлікпен экспорттауға тағы да тыйым салынған. Сонымен қатар, аталған шектеулерге қарамастан елімізде жанармайдың заңсыз экспорттау фактілері тіркелуде. Мәселен, 2023 жылдың 31 қаңтарынан бастап ҚР аумағынан жанармайды заңсыз әкету бойынша 288 фактіге жол берілген. Оның ішінде сыртқы шекарада мұнай өнімдерін заңсыз әкетудің 94 фактісі анықталып, сот 1,5 млн теңгеден астам сомаға айыппұл салып, 2,3 мың литр бензин мен 25,3 мың литр дизель отынын тәркіленді. ЕАЭО елдерімен шекарада жалпы көлемі 63,8 мың литрден асатын жанармай экспортының 194 фактісі анықталды. Жалпы, қысқа мерзімде 90 мың литрден астам жанармайды заңсыз әкету әрекеттері тоқтатылды — бұдан басқа қаншама контрабанда ұсталмай кеткенін ойлай беріңіз.
Ескерту: қазақстандық жанармайды көрші елдерге сату контрабандашыларға өте үлкен пайда әкеледі. Егер бағалардағы айырмашылықты ескеретін болсақ, онда дизель отыны бойынша мұндай істің рентабельділігі 40%–100%, бензинге 44%–105% шегінде өзгеруі мүмкін.
Айтпақшы, көршілес елдерге, мейлі ЕАЭО аясында, мейлі одақтан тыс жерлерге кетуінен басқа, жанармай бағасының төмендігінің тағы бір жағымсыз жағы бар: жағдай мұнай-газ секторына инвестиция тартуға және дамытуға, сондай-ақ геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу және ресурстық базаны толықтыру мүмкіндік бермейді. Жалпы, бағаны жасанды шектеу дәстүрлі түрде инвестиция ағынының болмауына әкеледі. Қазір еліміздегі мұнай өңдеу зауыттары өзін-өзі ақтау қағидатымен жұмыс істейді, ешқандай айтарлықтай пайда жоқ. Қазіргі кереғар жағдайда мемлекет жанармай бағасын ұстап тұру үшін айтарлықтай шығынға ұшырайды, бұл ең төменгі бағалардың салдарынан көрші елдерге кетіп, сол арқылы шетелдіктерді, тіпті контрабандашыларды субсидиялайды.
Энергетика министрлігінің пікірінше, мәселенің жалғыз шешімі — бағадағы диспропорцияны азайту. Бұл қажетті шара: егер бұрын тапшылық мұнай өнімдерін өндіруді ұлғайту есебінен жабылса, қазір еліміздің мұнай өңдеу зауыттары максималды қуатта жұмыс істеп жатыр, ал кейінгі жылдары өндіріс көлемінің айтарлықтай артпайды. Егер жанармайдың сыртқа ағынын тоқтату шаралары қазір қабылданбаса, онда транзиттік тасымалдау көлемінің жыл сайынғы өсуін ескере отырып, Қазақстан жақын болашақта жалпы тапшылыққа тап болады, бұл елдің энергетикалық қауіпсіздігіне тікелей қауіп төндіреді.
Жалпы, жасанды және ойластырылмаған, теңгерімсіз бағаны ұстап тұру шын мәнінде елдің энергетика саласының қасіретін тудырады. Бағаның нақты деңгейін сақтай отырып, халықты қолдаудың барабар бағдарламасын әзірлеудің орнына нарық заңына қарсы ойнау әрекеті қазірдің өзінде кері нәтижелерге әкеліп соқтырды. Мәселен, электр энергиясы тарифтерін тежеу елдегі электр станцияларының қажетті инвестициясыз қалуына, одан әрі желілердегі көптеген апаттарға, сондай-ақ амортизацияның орасан зор деңгейіне әкелді. Екібастұз бен Риддер қалаларындағы төтенше жағдай өте айқын. Постфактум, президенттің тапсырмасы бойынша елімізде секторға күрделі салымдар ағынының жағдайын жақсартуға арналған «инвестицияға айырбас тарифі» бағдарламасы іске қосылды.
Мұнай өнімдерінің бағасына келер болсақ, Қазақстанда оның әлемдегі ең төмен бағалардың қатарында екені белгілі. Осылайша, Қазақстан ең арзан бензині бар 10 елдің және ең арзан дизель отыны бар 15 елдің қатарына енді. Көрші елдермен, Еуропа мен Америкамен айырмашылық бірнеше есе болуы мүмкін. Толық ақпарат инфографикада берілген.
Жалпы, ҚР-дағы бензин мен дизельдік отын бағасының өзгеруін тарихи динамикамен қарастыратын болсақ, өсімнің басқа әлеуметтік маңызы бар өнімдер мен тауарлармен салыстырғанда қалыпты қарқынмен болғанын атап өтуге болады. Төмендегі инфографика секторда ешқашан айтарлықтай секіріс болмағанын көрсетеді; сонымен қатар белгіленген баға ұзақ уақыт бойы бір деңгейде сақталады, өйткені оны уәкілетті органдар арқылы мемлекет реттейді.
Мәселен, еліміздің Энергетика министрлігінің мәліметінше, 2018–2022 жылдары дизель отынының бағасы Қазақстанда 29,2%, ал басқа елдерде 75%-дан астамға қымбаттады. Доллармен есептегенде ҚР-да дизель отынының бағасы 5 жыл ішінде мүлде өзгермегенін бөлек атап өтеміз. Жағдай бензин бағасында да ұқсас.
Бұл ретте мұнай өнімдерін өндіруді одан әрі ұлғайту және тапшылықты ауыздықтау бағытында бірқатар шаралар жоспарланып отырғанын айта кеткен жөн.
