2017 жылдан бастап Қазақстанда заңнаманың қатайтылғанына қарамастан кәмелетке толмағандарға қатысты сексуалдық зорлық-зомбылық өсуде. Тек ресми мәлімет бойынша, жылына мұндай 800-ге жуық жағдай тіркеледі. Зардап шеккен жасөспірімдер мен балаларға сот жақтаса бермейді. Соңғы сегіз жылда судьялар бес істің екеуінде ғана кәмелетке толмаған жәбірленушілердің жағына шыққан.
Биыл тамызда Павлодарда полицейлер 16 жастағы қызды топтасып зорлап, өзін-өзі өлтіруге итермеледі деген үш күдіктіні ұстады. Оқиғадан кейін бойжеткен 10-қабаттағы терезеден секіріп, өз-өзіне қол жұмсамақ болған, — дейді «НеМолчиKZ» қорының жетекшісі, құқық қорғаушы Дина Таңсәрі. Өз-өзіне қол жұмсау әрекетінен кейін жәбірленушіге төрт операция жасалған. Оның омыртқасы сынып, ішкі мүшелері тесіліп, қабыну процесі басталып, соның салдарынан бойжеткеннің көру қабілеті мен есте сақтау қабілеті тез жоғалған.
Бұл 2022 жылдың қаңтары мен тамызы аралығында болған кәмелетке толмағандарға қатысты 601 зорлық-зомбылық оқиғаларының бірі ғана. Бұл тек сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде тіркелген істер ғана. Қазақстанда жасөспірімдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесі өз деңгейінде көтерілмейтіні белгілі.
Human Rights Watch ұйымы әйелдерге қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылықты зерттей отырып, Қазақстан билігі зорлық-зомбылықтың алдын алуды тиісті деңгейде жүргізбейтінін және кінәлілерді жауапкершілікке тартпайтынын анықтады. Зорлық-зомбылық құрбандарының айтуынша, полиция оларды өз сөздерінен бас тартуға және қиянат жасағандармен татуласуға жиі шақырады.
2015 жылы кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылыққа қарсы 1259 қылмыс тіркелген. Алайда, сол жылы 18 жасқа толмаған адамдарға зорлық-зомбылық жасағаны үшін тек 181 қылмыскер сотталды (тіркелген істердің жалпы санының тек 14%-ға жуығы*). Келесі жылдың өзінде тіркелген жағдайлардың саны 1,5 есе азайып, 851 жағдайға жетті.
2016 жылы қылмыс санының күрт төмендеуіне сол кезде Қазақстанда бұл мәселені қызу талқылап, кейінірек, яғни 2018 жылы енгізілген химиялық кастрация мәселесін көтере бастағаны себеп болса керек. Енді сотталғандарға жазасын өтеу мерзімі аяқталғанға дейін алты айға дейін либидоны төмендететін дәрілер тағайындалуы мүмкін.
Зорлық-зомбылық деңгейі 2015 жылдың деңгейіне көтерілмесе де, 2017 жылдан бастап бұл көрсеткіш өсіп, жеті жыл сегіз айда сотталғандар саны 2739 адамға жетті, бұл орташа алғанда сектордағы құқық бұзушылық (6665 жағдай) санының шамамен 41%-ын құрайды.
* Бұл жағдайда және бұдан кейінгі есептерде, сотталғандар санының істердің жалпы санына қатынасы пайдаланылады, алайда бұл жерде қандай да бір қателік болуы мүмкін, мысалы, біреу бірден бірнеше іс бойынша сотталған болса.
Көптеген істер, сондай-ақ сотталғандар «Он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттер жасау» бабы бойынша тіркеледі.
2015 жылдан бері осы бап бойынша тіркелген істердің саны жасөспірімдердің жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстардың 47%-ын құрады, ал ол бойынша сотталғандар саны «Он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынас немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттер жасау» бабы бойынша тіркелген барлық істердің 38%-ын ғана құрайды.
Кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылыққа қарсы жасалған қылмыстардың ішінде екінші орында «Зорлау» бабы бойынша жасалған қылмыстар — 1369 жағдай. Бұл істер бойынша айыптау үкімі 40% жағдайда шығарылады. Ескерту: 2021 жылы зорлау құрбандарының 62%-ы 12 мен 15 жас аралығындағы жас санатына тиесілі.
Жағдайды қиындатып отырған нәрсе, көп жағдайда жәбір көрген балалардың жәбірлеушілермен жеке таныс болғаны. 2022 жылы Орталық Қазақстандағы кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылықтары бойынша жүргізілген зерттеуге сәйкес, 75% жағдайда зорлауды балалар біледі.
Көптеген деректер сексуалдық қылмыстарды жиі жасаушылар ата-анасы, қорғаншылары немесе баланың дәрменсіз және қорғансыз күйін пайдаланып, ұзақ уақыт бойы осы қылмысты жасай алатын жақын адамдары екенін көрсетеді. 45% жағдайда қылмыскер туысы, 30%-ында алыстағы таныс (мысалы, ағасының досы, анасының сүйіктісі және т. б.). Туысқандар арасында зорлық-зомбылықты көбіне әкелер, өгей әкелер немесе қамқоршылар жасайды, аз жасайтындар ағайындар немесе нағашылар.
