2024 жылдың 1 тамыздағы жағдай бойынша Қазақстандағы зейнеткерлер саны 2,4 млн адам құрады.
Жиынтық зейнетақының орташа мөлшері — 132 110 теңге, соның ішінде ынтымақты зейнетақы мөлшері — 89 479 теңге, базалық зейнетақы — 42 631 теңге.
Осы орайда зейнет жасына жетуіне байланысты Бірыңғай жинақтау зейнетақы қорынан (БЖЗҚ) айлық төлемнің орташа соммасы 33 847 теңге құраса, ал айлық төлемнің макисмалды соммасы — 945 752 теңге. Орташа және максималды көрсеткіштерінің аталмыш айырмашылығы көптеген себептермен түсіндіріледі. Атап айтқанда, әрбір адамда базалық және ынтымақты зейнетақы да айтарлықтай ерекшелінеді; себептер баяғы, олар туралы кейінірек сөйлесерміз.
Алғашқыда, қазақстандықтардың зейнетақылары жалпы неден құралатынын реттеп көрейік. Қазақстан Республикасында жиынтық зейнетақы төлемдер арқылы екі көзден құралады:
- мемлекеттік бюджеттен базалық және ынтымақты зейнетақы түрінде;
- БЖЗҚ бар жинақ есебінен (жарналар мен есептелген инвестициялық кірістен).
Ары қарай әрбір бөлшеткі жеке қарастырайық. Мемлекеттік бюджет есебінен базалық және ынтымақтасты зейнетақы мөлшері төленеді.
Базалық зейнетақы — зейнет жасына жеткен барлық азаматтарға тағайындалатын мемелкеттік зейнетақы төлемі. Ескеретін жәйт, зейнетақы жүйесіндегі еңбек өтіліне байланысты 2018 жылдың шілде айынан бастап әрбір қабылдаушыға жекелей анықталады да, бұрын бұрын барлық тарапқа бірдей ұсынылатын.
Соның ішінде, 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін ынтымақтасты жүйеде зейнетақы жүйеге қатысу өтілі, сонымен қатар, міндетті зейнетақы салымдары қалыптасып төленген жарналар.
Зейнетақы жүйесіндегі еңбек өтілі 10 жылға жетпесе немесе жоқ болса, базалық зейнетақы мөлшері күнкөріс деңгейінін 65% құрайды да, ары қарай әрбір жыл үшін 10 жыл еселеніп, мөлшері 2% ұлағаяды. Мысалы, еңбек өтілі 20 жыл болып тұрып, базалық зейнетақы күнкөріс деңгейнен 85% құрайды. 30 жылда аса еңбек өтілі болса, күкөріс деңгейінен максималды 105% құрайды.
Егер бір айда БЗЖҚ бірнеше рет МЗЖ аударым түстетін болса, жинақтау жүйесінде қатысу мерзімі бір ай болып есептеледі. Неғұрлым міндетті зейнетақы жарналары жиі және толық көлемде төленетін болса, зейнет жасына жеткен кезде базалық зейнетақының мөлшері соғұрлым көбірек болады.
Сонымен қатар, 1998 жылғы 1 қаңтарына сәйкес, ынытымақтасты зейнетақы құқығына еңбек өтілімі 6 айдан кем болмауыс тиім. еңбек өтілі 1998 жылғы 1 қаңтарға жасақталған болуы тиіс еді.
БЖЗҚ төлемдер, екі бөлшектен құралады — міндетті және ерікті.
Міндетті жинақтау жүйесі қауіпті еңбек жағдайларында жұмыс істейтін жұмысшының 10% МЗЖ және жұмысшының кірісінен 5% жұмыс берушінің міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарынан (МКЗЖ) тұрады.
2024 жылдың 1 қаңтарынан зейнетақы жинақтау жүйесі жаңа бөлшекпен толықтырылды — жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналары (ЖМЗЖ).
ЖМЗЖ мөлшері жұмысшының айлық табысына тікелей байланысты болып, жұмыс берушілердің есебінен қаржыландырылады. Жұмыс берушілерге міндеттелген жүктемені қолдау мақсатында ЖМЗЖ жарнаның өсуі кезеңмен іске асырылады:
- 2024 жылдың 1 қаңтарынан — 1,5%;
- 2025 жылдың 1 қаңтарынан — 2,5%;
- 2026 жылдың 1 қаңтарынан — 3,5%;
- 2027 жылдың 1 қаңтарынан — 4,5%;
- 2028 жылдың 1 қаңтарынан — 5%.
Бүгінгі таңда қазақстандықтардың 3,9 млн ЖМЗЖ қамтылған.
Өз кезегінде, ерікті жинақтау жүйесі ерікті зейнетақы жарналары (ЕЗЖ) негізіндегі зейнетақы төлемдерінен тұрады да, зейнетақымен қамтамасыз ету үшін азаматтардың жекелей жауапкершілігін ынталандырады.
Қазақстан азаматтарының зейнетақысын келесі компоненттері қалыптастырады.
Ескертілгендей, қорытынды зейнетақы төлемдер өлшеміне барлық компоненттерде маңызды орын алатын факторларға байланысты:
- зейнетақы жүйесіндегі еңбек өтілі;
- МЗЖ түсу тұрақтылығы;
- жалақы мөлшері;
- МЗЖ түсу көлемі.
БЖЗҚ төлемдерің және базалық пен ынтымақты зейнетақының мөлшеріне осының барлығы әсер етеді.
