2023 жылдың қорытындысы бойынша ҚР-да халықтың өмір сүру ұзақтығы туғаннан бастап артып, ағымдағы ең жоғары мәніне жетті: 75,09 жас. Айта кетейік, Қазақстанда өмір сүру ұзақтығы ұзақ жылдар бойы жылдан жылға артып келеді. Көрсеткіштің айтарлықтай төмендеуі бүкіл әлем сияқты 2020 және 2021 жылдары ғана байқалды. Бұған COVID-19 пандемиясы себеп болды. Алайда, 2022 жылдан бастап өмір сүру ұзақтығы қайтадан өсе бастады.
Өңірлік бөліністе күтілетін өмір сүру ұзақтығының ең үлкен мәндері Алматы (78,28 жыл), Астана (78,09 жыл), Шымкент (76,32 жыл), сондай-ақ Маңғыстау (75,84 жыл) және Атырау (75,29 жыл) облыстарында байқалады.
Бұл жерде туғаннан бастап барлық ұрпақтарды ескере отырып, орташа мәндер екенін ескеру қажет.
Елдегі өмір сүру ұзақтығының өсуі және жалпы ҚР халқының көбеюі егде жастағы азаматтар санының айтарлықтай өсуіне әкелді. Мәселен, 2024 жылдың басында Қазақстанда 60 жастан асқан 2,7 млн-нан астам адам өмір сүрген. Бір жыл ішінде қарттар саны 4,2%-ға өсті, ал соңғы онжылдықта орташа өсім жылына 4,4% құрады.
Абсолютті көрсеткіштердің өсуінен басқа, бұл жалпы халықтың үлесінің артуына әкелді. Мәселен, ағымдағы жылдың басында олардың үлесі 13,6%-ға жетті, ал 2020 жылдың ұқсас кезеңінде ол 12%-ға, ал 2010 жылы — 9,8%-ды ғана құрады. Әлбетте, ұзақ мерзімді перспективада ҚР-дағы егде жастағы адамдардың саны мен үлесі тек қана өсетін болады.
Халықаралық (БҰҰ) және қазақстандық (БЖЗҚ) сарапшылардың есептік деректері 2050 жылға қарай өмір сүру ұзақтығының ұлғаюына байланысты демографиялық кәріліктің жоғары деңгейі байқалатынын көрсетеді. Болжам бойынша, 60 жастан асқан адамдардың үлесі 16,7%-ға дейін артады. Яғни, 2050 жылға қарай әрбір алтыншы қазақстандықтың жасы 60 жастан асатын болады.
ҚР-да халықтың қартаюы әлеуетті қолдау коэффициентінің төмендеуіне әкелді, ол халықаралық тәжірибеде еңбекке қабілетті жастағы адамдар санының (25 жастан 64 жасқа дейін) 65 жастан асқан адамдар санына қатынасы ретінде есептеледі. Еңбекке қабілетті және зейнеткерлердің арақатынасы 2012 жылғы 7,7-ден 2023 жылы 5,49-ға дейін төмендеді. Тағы да халықаралық (БҰҰ) және қазақстандық (БЖЗҚ) болжамдарға сәйкес, 2050 жылға қарай Қазақстанда әлеуетті қолдау коэффициентін шамамен 4-ке дейін қысқарту жалғасады, бұл еңбекке қабілетті халыққа жүктемені айтарлықтай арттырады.
Мұндай демографиялық трендтер мен ұзақ мерзімді сын-қатерлер қоғамға зейнетақымен қамсыздандырумен байланысты күрделі міндет қояды. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, тарату жүйелері зейнетақы жүйесінің тұрақтылығын және зейнетақының барабар деңгейін қамтамасыз ете алмайды. Бұл міндетті демографиялық және экономикалық даму процестеріне неғұрлым тұрақты болып табылатын жинақтаушы зейнетақы жүйесін қамтитын көп деңгейлі зейнетақы жүйелері ғана шеше алады. Айта кетейік, халықтың қартаюы тек Қазақстанда ғана емес, және тек қана қазір емес — бұл көпжылдық тренд болып отыр. Осы жаһандық трендтің нәтижесінде бүкіл әлемдегі мемлекеттер біртіндеп таза тарату (ынтымақтастық) жүйелерінен жинақтау жүйесін қамтитын аралас жүйелерге көшуде. Егер 2000 жылдың басында әлемдегі зейнетақы жүйелерінің 70%-ға жуығы тарату түріне жататын болса, қазір жинақтаушы компоненті бар жүйелер басым болып отыр.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі азаматтарға еңбек қызметі барысында өздерінің зейнетақы жинақтарын табыстарына сәйкес қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл мемлекет, азаматтар мен жұмыс берушілер арасында зейнетақымен қамсыздандыру жауапкершілігін бөлу арқылы мемлекеттік бюджетке түсетін жүктемені азайтуға және болашақта зейнетақыны арттыруға ықпал етеді.
Осылайша, зейнетақы жүйесіндегі жинақтаушы компонентті дамыту және нығайту оның орнықтылығын және демографиялық өзгерістерге бейімделуін қамтамасыз етудің, болашақ ұрпақ зейнетақыларының барабарлығын арттырудың және қаржылық тәуекелдерді барынша азайтудың негізгі факторы болып табылады. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексінде 2024 жылы 1,5%-дан 2028 жылы 5%-ға дейін кезең-кезеңімен ұлғайта отырып, жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналарын (ЖМЗЖ) енгізу көзделген.
Тұтастай алғанда, ҚР-дағы зейнетақы жүйесінің жинақтаушы құрамдас бөлігі міндетті зейнетақы жарналарынан, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарынан, ерікті зейнетақы жарналарынан және жұмыс берушінің бұрын аталған міндетті зейнетақы жарналарынан тұрады. Бұдан басқа, елде базалық (барлығы үшін) және ынтымақты (1998 жылға дейін тәжірибесі бар адамдар үшін) зейнетақы бар. Қазақстанда көп деңгейлі зейнетақы жүйесін дамыту қарт адамдарды көп компонентті зейнетақымен қамтамасыз етуге бағытталған.
