ҚР-дағы алаяқтық айқын қарқын алып келеді: биыл қаңтар-наурыз айларында секторда 10 мыңнан астам қылмыстық құқық бұзушылық тіркелді, бұл бір жыл бұрынғыдан 1,8% артық. Мұндай құқық бұзушылықтардың жартысына жуығы интернет-алаяқтық жағдайлары: 4,7 мың қылмыстық құқық бұзушылық — бір жыл бұрынғыдан 4,2% артық. Бүкіл 2022 жылы «Алаяқтық» бабы бойынша жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтардың саны бір жыл ішінде 5,9% өсіп, 43,5 мыңға жетті. Оның ішінде интернет-алаяқтық істері 20,6 мың болды.
«Алаяқтық» бабы бойынша жасалған әрбір 5 қылмыстық құқық бұзушылықтың 2-ге жуығы екі ірі қалада — Алматыда (бірінші тоқсанда 1949 тіркелген іс — бір жыл бұрынғыдан 5,4% аз) және Астанада (1903 іс, 31,7% ұлғайған) жасалған. Одан кейін Қарағанды облысы (692 іс), Шымкент (640 іс) және Алматы облысы (517 іс).
ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі 2022 жылы жүргізілген әлеуметтік зерттеуге сәйкес, алаяқтар ең көп пайдаланатын тәсіл — мобильді құрылғыдағы жеке кабинетке қол жеткізу мақсатында азаматтарды алдау үшін қаржы ұйымының қауіпсіздік қызметкері ретінде фишингтік сайттар мен мобильді қосымшалардағы жалған хабарламаларды пайдалана отырып жеке деректерді ұрлау екені хабарланды.
Зерттеуге сәйкес, респонденттердің 55,8%-ы қаржылық алаяқтыққа тап болған, олардың 34,2%-ы телефон алаяқтығына (фишинг), 32,7%-ы онлайн алаяқтыққа (фишинг) тап болған. Респонденттердің тағы 21,6%-ы қаржылық пирамидалармен, 11,5%-ы төлем карталарын пайдаланып алаяқтықпен бетпе-бет келген.
Бұл жерде ең сорақысы, қаржылық алаяқтықтың негізгі тәуекел тобы зейнет жасындағы адамдар болуы мүмкін. 63 жастан асқан респонденттердің 50,7%-ы алаяқтықты бірден тани алмады, оның ішінде 6,3%-ы қылмыскерлерге ақпаратты ішінара жеткізген және қылмыскер қандай ұйымнан хабарласып тұрғанын айтпаған.
Бақытымызға орай, көптеген банктер өз клиенттеріне төнген қауіпке және олардың арыздарына жедел әрекет етеді, сондықтан қандай да бір күдік туындаған жағдайда көмек алу үшін жедел түрде байланыс орталығына хабарласқан дұрыс. Мәселен, 2022 жылдың қаңтарынан 2023 жылдың сәуіріне дейін ForteBank күніне орташа есеппен 8 осындай сұраныс алды. Банк қызметкерлері клиенттерге кеңес беріп, алаяқтық схемалары туралы ескертеді.
Алаяқтық қылмыс жиілігі жағынан аса қауіпті өңір тұрғындары алматылықтардың полиция ForteBank қауіпсіздік қызметінің көмегімен жеке мәліметтер мен SMS кодтарын алдап алған телефон алаяғын ұстағаны есінде. Алаяқ Алматы тұрғынының депозитінен 2 миллион теңгені ұрлап кеткен. Алаяқ пен оның сыбайластары қаладағы сауда орталықтарының бірінде сауда жасап тұрған жерінен қолға түсті.
Сонымен қатар, барлық банктер әрқашан соншалықты тез және тиімді әрекет ете бермейді, өйткені, шын мәнінде, мәселе клиентте. Басқалармен қатар, ҚНРДА мәліметіне сәйкес, банктердің техникалық төлемдері жақсы қорғалған. Алаяқтардың басты назары қаржы институттарының техникалық қауіпсіздігін бұзуға емес, азаматтардың сенімсіздігіне бағытталған.
Банктер де, ҚНРДА да бірнеше рет еске салады және ескертеді:
- Нағыз банк менеджерлері немесе қаржы институтының байланыс орталығының операторлары ешқашан телефон арқылы жеке ақпаратты сұрамайды. Бұл құпия ақпарат тек алаяқтарға қажет.
- Күмән туындаған жағдайда банкіңіздің байланыс орталығының ресми нөмірін өзіңіз терген дұрыс.
- Ешқашан жеке деректеріңізді, банк картасының деректемелерін, әсіресе оның жарамдылық мерзімін, CVC/CVV кодын (артқы жағындағы үш сан, картаның аутентификация коды), код сөзі мен теңгерім сомасын, растау үшін SMS/пуш-кодты жария етпеуіңіз керек. Орындалатын операция — төлем, аударым және т. б.
- Интернет-банкингтегі немесе мобильді қосымшадағы жеке кабинетіңіздегі құпия сөзді ешқашан ешкімге айтпаңыз.
- Алаяқтар өзін құқық қорғау органдарының қызметкерлері, қор нарығы компаниялары немесе кез келген басқа сенімді ұйым ретінде көрсете алады. Бұл оларға жеке деректерді беруге себеп емес!
Жағдайдың ауырлығын түсіну үшін бөлек атап өтейік: ҚР-да алаяқтық қылмыстар саны көбейіп қана қоймай, олар азаматтардың және тұтастай алғанда мемлекеттің әл-ауқаты мен қауіпсіздігіне көбірек зиянын тигізуде.
Мәселен, биыл бірінші тоқсанында «Алаяқтық» бабы бойынша қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша келтірілген шығын көлемі 79,6 млрд теңгені құрады, бұл бір жыл бұрынғыдан 6 есе артық. Салыстыру үшін: жалпы 2022 жылы келтірілген шығынның белгіленген мөлшері 110,8 млрд теңгені құрады.
Бірден жалпы соманың 30,4 млрд теңгесі алаяқтардың жеке тұлғаларға, яғни еліміздің қарапайым азаматтарына келтірген зияны. Былтыр бірінші тоқсанымен салыстырғанда бұл көрсеткіш үш есеге жуық өсті. Тағы 48,9 млрд теңге мемлекетке, 515,7 млн теңге бизнеске келтірілген зиян.
