Бесінші буын байланыс желілерін өрістету және Қазақстанда қамтуды кеңейту — республиканың басты стратегиялық міндеттерінің бірі. Бұл мәселедегі маңызды компонент — жиіліктің таралуы. Бәсекелестік пен даму тұрғысынан ең кең таралған және дұрыс бөлу әдісі аукцион болып табылады. Алайда, Қазақстан 5G желілерін орналастыруды тежеу қаупі бар. Бұл ҚР цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі вице-министрі Асхат Оразбектің мәлімдемесіне байланысты, ол Қазақстанда 5G байланыс қызметтерін ұсынатын жаңа операторлар кемінде үш жылдан кейін пайда болатынын атап өтті. Мұндай шарттар Катармен қол қойылған меморандумда қамтылған және қазіргі уақытта «Қазақтелеком» АҚ тиесілі «МТ-С» ЖШС (Tele2/Altel брендтері) сатуға қатысты.
Естеріңізге сала кетейік, ҚР-да 5G жиілігін бөлу бойынша бірінші және жалғыз аукцион 2022 жылдың соңында өткізілді. Бірінші аукцион қорытындысы бойынша № 1 лоттың бағасы бастапқы бағадан 35 еседен астамға, 62,7 млрд теңгеге дейін өсті, ал № 2 лоттың ұсынысы бастапқы бағадан 53 есеге, 93,4 млрд теңгеге дейін өсті. «Кселл» АҚ және «Мобайл Телеком Сервис» ЖШС атынан Консорциум жеңімпаз атанды. Олардан басқа аукционға «КаР-Тел» ЖШС (Beeline) және Freedom Тelecom қатысты. Алайда, ҚР Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі (БҚДА) өзінің жылдық есебінде атап өткендей, аукционның қолданыстағы тетігі бойынша жеке ойыншылар мемлекет қатысатын компаниялармен салыстырғанда бәсекеге қабілетті болмады — бұл негізінен қаржылық құрамдас бөлікке байланысты.
Бұл аукциондар жиіліктерді бөлу жөніндегі сауда-саттықта тек екі ірілендірілген лотты сатуға байланысты нарықта дуополияны сақтау тәуекеліне қатысты БҚДА ескертулері мен ұсынымдарын ескерусіз өткізілді. Нәтижесінде бүгін:
- нарықтың жоғары шоғырлануы сақталуда — «Қазақтелеком» АҚ тобы мен «КаР-Тел» ЖШС жиіліктерді иелену үлесінің арақатынасы тиісінше 82% және 18% құрайды;
- 5G желісінде қызмет көрсетуді «Қазақтелеком» АҚ тобы атынан квазимемлекеттік сектор монополияландырды;
- ұялы байланыс қызметтеріне тарифтер көтерілді.
Нәтижелер көп күттірмеді. Алғашқы сауда-саттық бәсекелестікті дамыту жөніндегі уәкілетті органның ескертулеріне қайшы өтті, бұл 5G нарығының монополиялануына әкелді. Ал ҚР цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі (ЦДИАӨМ) өкілдерінің жаңа мәлімдемесі одан әрі дамуға деген үмітті толығымен жойды. Бір жағынан, барлығы, соның ішінде мемлекет басшысы, бесінші буын желілерін енгізудің және орналастыруды жеделдетудің маңыздылығы туралы айтады, екінші жағынан, ҚР ЦДИАӨМ реттеушісі бұл сәтті тежеп, жаңа ойыншыларды тартуға мүмкіндік бермейді.
Бұл ретте бір үлкен лоттың шеңберіндегі радиожиілік спектрі (РЖС) үшін негізсіз жоғары бағалар перспективада тұтастай алғанда операторлардың қаржылық тұрақтылығына теріс әсер етуі мүмкін («жеңімпаздың қарғысы»). Қазіргі уақытта операторлар тарифтердің өсуінің негіздемелерінің бірі сауда-саттықта РЖС сатып алу деп атайды. Жеңімпаздардың белгілі бір мерзімде бесінші буын желісін енгізу жөніндегі қарсы міндеттемелерін де ескеру қажет, олардың шарттары бойынша операторлар ҚР бойынша 7000-нан астам базалық станцияларды (БС) белгілеуі тиіс. Сонымен қатар, екі лот бойынша бесінші буын ұялы байланысын енгізу үшін инфрақұрылымға инвестициялардың жоспарланған сомасы шамамен 160 млрд теңгені құрайды.
Тиісінше, аукцион шарттары бойынша сауда-саттық жеңімпаздары Қазақстанда бес жыл ішінде, яғни 2027 жылға дейін 3,5 мыңнан астам БС іске қосу бойынша міндеттемелерді өзіне қабылдайды. Алайда, 2023 жылдың қазан айында президент Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке елімізде 5G технологиясын енгізу үдерісін жеделдетуді тапсырды. Ол егер бұрын 2027 жылға дейін барлық облыс орталықтарын жаңа буынның ұялы байланысымен қамту міндеті қойылған болса, енді «технологиялардың қарқынды дамуы жағдайында жеделдету қажет» деп атап өтті. Жұмыстарды мерзімінен бұрын, 2025 жылдың соңына дейін аяқтау қажет, деп толықтырды президент. Егер бастапқы жоспар бойынша байланыс операторлары жылына 700 БС пайдалануға беруі тиіс болса, онда жаңа жоспарлар бойынша 2025 жылға дейін үлгеру үшін жылына 1167 БС орналастыру қажет. Алайда, 2023 жылдың 15 желтоқсанындағы жағдай бойынша тасымалдаушылар шамамен 800 5G БС орнатты — бұл өткен жылдағы қажетті мөлшерден айтарлықтай аз.
Осылайша, біз қазіргі жағдайда өткен жылы жиіліктерді жеңіп алған қазіргі тасымалдаушылардың барлық міндеттемелерді орындауға уақыты болмауы мүмкін екенін көреміз. Сонымен қатар, инвестициялар мен міндеттемелерге осындай жоғары шығындармен тұтынушылар алдағы кезеңде де тарифтердің бірнеше рет өсуін күтеді.
Бұл ретте Қазақстанда байланыс операторы 4G желілерін өрістету міндеттемелерін өзіне алған және оларды орындамаған жағдайлар да болды. Бұдан бұрын «Шығыстелеком» ЖШС («Қазақтелеком» АҚ еншілес ұйымы) 800 МГц диапазонында РЖС пайдалануға рұқсат алды, оның шарттары бойынша оператор төртінші буынның ұялы байланысын (4G) ұйымдастыру және байланыс қызметтерімен, оның ішінде 2021–2024 жылдарға арналған 511 ауылдық елді мекенде кең жолақты қолжетімділікті қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді қабылдады. Алайда, «Шығыстелеком» ЖШС өз міндеттемелерін компания мәлімдеген міндеттемелердің 10%-дан кеміне орындады.
Бәсекелестікті дамыту үшін анықталған кедергілерді ескере отырып, БҚДА ел үкіметіне келесі аукционды жаңа форматта, оның ішінде мемлекет қатысатын компанияларды қоса алғанда, 5G жиіліктері бар байланыс операторларының аукциондарға қатысуына шектеу енгізе отырып өткізуді ұсынады.
Мұндай шара нарықтың қалған қатысушыларын — «КаР-Тел» ЖШС (Beeline) және Freedom Telecom тартуға мүмкіндік береді. Бұл 5G желілерін орналастыру жылдамдығына, сондай-ақ қамту деңгейіне оң әсер етеді. Жаңа ойыншылардың шығуы шағын және орта операторға MVNO (виртуалды байланыс операторлары) шеңберінде серіктестік құруға мүмкіндік береді, бұл нарықтағы бәсекелестіктің дамуына серпін береді.
Айта кету керек: 2022 жылы бірінші аукционда ойналған жиіліктер кәсіби ортада «алтын» спектр деп аталады, келесі аукциондарда аз тартымды жиіліктер ойналады.
Сонымен қатар, аукциондарды үш жылға кейінге қалдыру байланыс нарығындағы бәсекелестікті жояды, бұл мемлекеттің қазіргі саясатына және президенттің тікелей нұсқауларына қайшы келеді.
Жалпы, нарықтың барлық қатысушылары арасында 5G жиілігін бөлу кең таралған тәжірибе болып табылады. Бұл елдерге бесінші буын байланысын қарқынды және жылдам дамытуға мүмкіндік береді. Төменде инфографикада қатысушылардың максималды санын тарту қажеттілігін тікелей көрсететін бірнеше елдердің мысалдары келтірілген.
Тұтастай алғанда, Қазақстанда бесінші буын желілерінің дамуында белгілі бір белгісіздік туындағанымен, дамыған елдерде 5G желісі қазірдің өзінде кең таралуда, бұл аумақтарды үлкен қамтуды қамтамасыз етеді және нарықтағы барлық ірі ойыншыларды тартады.
Мысалы, Швецияда 5G қамту 2023 жылы 33%-ға өсіп, 90%-ға жетті. 5G ауылдық жерлерінде қазір үй шаруашылықтарының 67%-ы қамтылған (2022 жылы 29%-бен салыстырғанда). Сонымен қатар, Германияның кейбір ірі қалалары — мысалы, Берлин мен Мюнхен — 5G қамтуының 100%-на жетті.
Қазақстан тұтастай алғанда интернеттендіру мен цифрландырудың жақсы көрсеткіштерімен ерекшеленді, алайда қалыптасқан ахуал елдің позициясын дүр сілкіндіруі мүмкін.
