Қазақстанда соңғы 20 жылда алғаш рет жаңа туған нәрестелер бір жылда 9,5% азайды. Былтыр 403,9 мың сәби дүниеге келді, бұл 2021 жылғы көрсеткіштен 42,6 мыңға аз. Ол кезде көрсеткіш айтарлықтай жоғары болған. Сонымен бірге, 2020 және 2021 жылдардағы пандемияда туу көрсеткішінің жоғарылағанын атап өткен жөн. Осы нәресте бумының фонында 2022 жылғы көрсеткіштер азайған сияқты көрінгенімен, шын мәнінде көрсеткіш 2019 жылғы ковидке дейінгі деңгейіне оралды.
Түркістан облысы жаңа туған нәрестелер саны бойынша көшбасшы болып қалып отыр, онда былтыр 58,2 мың нәресте дүниеге келген (2021 жылдан 10,5% аз). Екінші орында 36,1 мың сәби (4,8% азайған) көрсеткішпен Алматы қаласы, үшінші орындағы Алматы облысында 34,9 мың кішкентай қазақстандық дүниеге келді.
Биылға келетін болсақ, бірінші тоқсанда көрсеткіш 2022 жылдың қаңтар–наурыз айларымен бірдей болды. Елімізде былтыр бірінші тоқсанда 93,6 мың сәби дүниеге келген болса, биыл үш айда 93,5 мың сәби дүниеге келді.
Салыстырмалы көрсеткіштерді қарастыратын болсақ, аздап төмендегенін атап өткен жөн. Туу коэффициентін сақтай отырып, әйелдің орта есеппен қанша бала туатынын көрсететін жалпы туу коэффициенті былтыр 3,05 құрады. Яғни, 2020-2021 жылдардағыдай көрсеткіш 3-тен жоғары болып қалды, дегенмен бұрын ол тұрақты түрде төмен болған.
Туудың жалпы коэффициенті 2021 жылы 23,5 болса, 2022 жылы 20,6 құрады. Жаңа туған нәрестелер санының жалпы халық санына қатынасын сипаттайтын бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан 15 жыл бұрынғы көрсеткішке қайта оралды. 2007 жылы бұл көрсеткіш 20,8 болды. Дегенмен, бұл жерде көрсеткіштің мұндай секірісі ел тұрғындарын бірден 873 мың сәбимен толықтырған алдыңғы екі жылдағы бэби бумды ескерген жөн. Халық саны қарқынды өсті, бұл жаңа көрсеткіштің 2022 жылғы туғандар санына қатынасы осындай нәтиже берді.
Жалпы туу көрсеткішінің елдегі демографиялық жағдайға қалай әсер ететінін көрсету үшін статистика мамандары халықтың табиғи өсу коэффициентін пайдаланады. Былтыр бұл көрсеткіш 13,8 болған. Ол елдегі туу көрсеткіші халықтың табиғи азаюына қатынасын көрсетеді. Бұл ретте ҚР-да табиғи өсім коэффициенті сегізінші жыл қатарынан төмендеп келе жатқанын, 2014 жылы ол 15,5 болғанын атап өткен жөн. Бұл жағдай Қазақстанда туу өсімінен басқа халықтың қартаю үрдісінің байқалуымен және пандемия кезіндегі өлім-жітімнің әсерімен түсіндіріледі.
Бала туу көрсеткіші бойынша Қазақстанның өңірлерін екі санатқа бөлуге болады: статистика жоғары көрсеткіштерді тіркейтін оңтүстік және батыс, сондай-ақ жаңа туған нәрестелер әлдеқайда аз солтүстік, шығыс және орталық.
2022 жылы туу көрсеткіші бойынша өңірлер рейтингінде бірінші орында 28,5 көрсеткішпен Маңғыстау облысы тұр. Еске салайық: ел бойынша орташа көрсеткіш, 20,6 коэффициенті. Екінші орынды халқы тығыз Түркістан облысы (27,7), үшінші орынды Шымкент қаласы (27,1) иеленді. Ал аутсайдерлер қатарында Солтүстік Қазақстан (11), Қостанай (12,4) және Шығыс Қазақстан (13) облыстары.
Республикадағы бала туу көрсеткішінің төмендеуі нәресте бумынан кейінгі кері кетуден басқа, бірқатар әлеуметтік және демографиялық факторларға байланысты. Олардың кейбіреулері статистиканы түсіндіреді. Біріншіден, былтыр Қазақстанда некеге тұру көрсеткші 8%-дан астамға қысқарды. 2022 жылы 128,4 мың неке қиылды (2021 жылы 140,3 мың). Жаңа отбасылардың санын пандемияға дейінгі 2019 жылмен салыстыратын болсақ, салыстырмалы деректердің төмендеуі бірдей болады, 8% азайған. Расында, үйленетіндер аз.
Екіншіден, урбанизацияға және елдегі әйелдердің әлеуметтік рөлінің біртіндеп өзгеруіне байланысты қыздардың бірінші некеге тұру жасы артуда. Бұл өз кезегінде балалардың туу жасын өзгертеді. Егер 2018 жылы елдегі еңбекке тартылған әйелдердің орташа жасы 28,7 жасты құраса, 2022 жылдың соңына қарай ол 31,5 жасқа дейін өсті. Ал қалаларда бұл көрсеткіш одан да жоғары болды: 2018 жылы — 29 жыл, 2022 жылы — 31,9 жыл. Ірі қалаларда әйелдер негізінен бірнеше жылдан кейін босанады: Астанада — 32,5 жаста, Алматыда — 32,3 жаста.
